ЎҚУВЧИЛАРДА МУСТАҚИЛ ИШЛАШНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВАЎҚУВ-АМАЛИЙ ЎЙИНЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
Блог им. sarvarchik
Ўзбекистонда таълим тизимини тубдан ислоҳ қилишнинг самарали омил ва воситалари ишлаб чиқилмоқда. Бунда дунё ҳамжамияти ва миллий менталитетдан келиб чиққан ҳолда турли тажриба-синов ишлари олиб борилмоқда. Мамлакати-мизда педагогика йўналишида кўплаб тадқиқотчилар таълимнинг самарали усулларини ҳаётга татбиқ этиш устида изланишлар олиб боряпти. Бу эса Ўзбекистонда таълим-тарбия тизимига эътиборнинг юқори эканлиги нишонаси. Педагогик таълим сифатига талабнинг ошиши узлуксиз педагогик таълим тизимини ривожлантиришнинг долзарб муаммоси ва шарти, унинг моҳиятини фундаменталлик, яхлитлик, изчиллик ва амалий йўналиш тамойиллари Янги-лашнинг рағбатлантирувчи кучи бўлиб бормоқда. Ҳозирги замон таълимининг мақсади тарихан таркиб топган педагогик тизимни ўз касбининг билимдони бўлган ижтимоий фаол, ижодий жиҳатдан мустақил педагог шахсини шакллантириш учун шароит яратиш орқали янада ривожлан-тиришдан иборат. Ҳозирги ижтимоий-иқтисодий вазиятда таълимнинг аҳамияти ошиб, тобора такомиллашиб бораётган бир шароитда педагогнинг анъанавий вазифалари (ўқитиш, тарбиялаш ва ҳ.к.) билан бир қаторда таълим ва ижтимоий-маданий муҳитнинг мазмун-моҳиятини ҳамда ташкилий жиҳатларини режалаштириш, лойиҳалаштириш ва ташкил этиш каби касбий вазифалари долзарблашиб бормоқда. Ҳозирги пайтда биз таълим оламида туб ўзгариш кузатмоқдамизки, у “тақлид қилиш” йўналишидан “ахборот” йўналишига ўтди. Таълим ахборот тизимининг улкан муваффақият қозон-ганлиги туфайли ахборот ҳажмини кенгайтириш ва шунга мувофиқ равишда ўқитиш вақтини кўпайтириш сари интилиш туғилдики, бу ҳол таълим жараёнини янада такомиллаш-тиришни тақозо этмоқда. Бунда ўрта махсус, касб-ҳунар талим тизимидаги асосий камчилик ўқувчида фаолликнинг йўқлиги. Чунки у аксарият ахборотни ўзлаштиради, бу ҳол эса замон талабларига жавоб бермайди. Албатта, ахборотлар жамиятига ўтишда ўқувчини мустақил ишлашга ўргатиш педагог учун муҳим аҳамият касб этади. Мақсад таълим жараёнини замонавийлаштириш, ўқитишнинг замонавий технология-ларини жорий этиб бориш, талабаларда мустақил ўқиш, ўз-ўзини сафарбар ва назорат қилиш маданиятини ривожлантириш асосида кадрларни малакали касбий фаолиятга тайёрлаш савиясини белгиланган даражага кўтаришдан иборат. Шундай қилиб, мактаб ўқувчиларининг ҳозирги ҳолати уларни назарий жиҳатдан тайёрлаш, мустақил ижодий меҳнат қилишга шайлиги сифатини оширишнинг янги йўлларини, энг асосийси –мактаб битирувчиларини амалий ва касбий фаолиятга тайёрлаш воситалари ва услубларини излаб топишни тақозо этади. Ўқувчини касбий фаолиятга тайёрлаш жараёнида мустақил ишлай оладиган фаол шахсни шакл-лантириш муаммоси психологик-педагогик тадқиқотларнинг энг асосий муаммоларидан бири ҳисобланади. Ўрта махсус, умумий ўрта таълим муассасаларининг таълим-тарбия жараёнида, ўқиб-ўрганишда мустақиллик ва мустақил таълим олишда узлуксизлик нафақат ўқувчилар учун, балки ўқитувчилар учун ҳам шартдир, чунки таълим бериш бўйича дастлабки назарий ва амалий кўникмага эга бўлмаган ёш мутахассислар синаб кўриш ва хатоларга йўл қўйиш услубида иш кўришга мажбур бўлишади. Бундай ҳолатларнинг кўплигини назарда тутиб, биз ушбу мақолада фаол ўқитиш услубларининг, чунончи, ўқувчиларнинг мустақил ишини ташкил этиш самарадорлигини таъминлашда ўқув-амалий ўйинларнинг аҳамиятига тўхталмоқчимиз. Ўйин ёрдамида ўқитиш усули сўнгги йиллардаги энг муваффақиятли ва истиқболли янгилик ҳисобланади. Амалий ўйин жараёнида фикрлашнинг қатъийлиги, фаоллиги, жўшқинлиги ва маҳсулдорлиги, хотиранинг мустаҳкамлиги ва ўткирлиги, такомиллашиш сари интилиш ҳамда ўз кучига ишонч ҳисси ривожланади. Дидактика нуқтаи назаридан эса ўйин воситасида таълим бериш шуниси билан истиқболлики, у замонавий педагогик назарияларга зид эмас ва уйғунлашган таълим шаклларидан бири бўлиб қолиши мумкин. Аниқ вазиятни ўрганиш услуби ёрдамида қўйилган вазифаларни ҳал этиш бўйича индивидуал ва гуруҳий ҳолда қарор қабул қилишдан иборат мустақил иш кўникма ва малакалари ҳосил қилинади. Бундай қобилиятлар мутахассиснинг мустақил фаолият юритишида ниҳоятда қўл келади, чунки унинг аҳволнинг ўзгариб туриши оқибатида мунтазам равишда ностандарт қарорлар қабул қилишига тўғри келади. Аниқ вазиятни ўрганиш услуби ўқувчиларда атрофлича ва тадбиркорлик билан фикр юритишни ривожлантириб, уларни ахборотдан самарали фойдаланиш, далилларни мустақил таҳлил қилиш, турли қарашларни танқидий нуқтаи назардан кўриб чиқиш, ўз фикрини муҳокама ва ҳимоя қилиш, турли восита ва услубларни қўллашга шай туриш, масалаларнинг энг қулай ечимларини топиш маҳоратига ўргатишда ёрдам беради. Мустақил ишларини ташкил этишда ўқув-амалий ўйинлардан бири, сўнгги йилларда кўпгина мамлакатларда, жумладан Россияда ҳам кейс-стади (case-stady) каби аниқ вазиятни ўрганишнинг ўзига хос бир тури кенг қўлланилмоқда. Шу борасидаги фикрларни айтиб кетмоқчимиз. Айрим ҳолларда кейс-стадини аниқ вазиятни ўрганиш услуби билан бирдек деб кўрсатилади, ваҳоланки, у мазкур услубнинг кўринишларидан бири. Кейс-стади анча қисқа вақтда бажариладиган амалий ўйиндан иборат. Кейс-стади услубида профессионал жиҳатлар билан ўйин жиҳатлари муваффақиятли уйғунлашиб кетади. Амалиётдаги ўзига хос вазиятларни моделлаштириш кейсларни ишлаб чиқиш ва талабалар билан ишлашда улардан фойдаланишнинг истиқболли йўналиши ҳисобланади. Кейс-стади ва бошқа амалий ўйинларнинг энг катта афзаллиги уларнинг нафақат диагностик ва билим олиш вазифаларини, балки тренинг вазифаларини ҳам бажаришидир. Ҳозирда бу усуллардан касб-ҳунар коллежларида ҳам тақлидий амалий ўйинлар фаол қўлланилади. Бунда муайян даражада талабаларнинг мустақиллигини ташкил этишга йўналтирилган учта асосий ўйинлар гуруҳи ажратилган: назарий билимларни эгаллашга йўналтирилган ўйинлар; амалий малакаларни эгаллашга йўналтирилган ўйинлар; ўрганилаётган муаммо ёки фанга нисбатан муносабатларнинг ўзгаришига ёрдам берадиган ўйинлар.Юқоридаги берилган фикрлардан қуйидагича хулоса чиқариш мумкин: 1. Фаол таълим услублари ўқувчиларнинг мустақил ишини ташкил этиш жараёнини такомиллаштиришнинг энг истиқболли йўлларидан бири бўлиб, ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасаларида анъанавий услублардан фарқлаб турувчи муаммолар яратиш ва моделлаштириш тамойилларига асосланганлиги. 2. Тадқиқ қилинган хориж тажрибаси фаол таълим услубларидан бири бўлмиш амалий ўйиннинг талабалар мустақил иши самарадорлигини қайта ишланадиган ахборот ҳисобидан эмас, балки уни қайта ишлашнинг чуқурлиги ва суръати туфайли оширишнинг жадал усули эканлигидан далолат бериши. 3. Ўқувчиларнинг амалий ўйин жараёнида юзага келадиган фаоллиги узоқ давом этадиган ва барқарор бўлиб, мустақил қабул қилинадиган қарорлар эса моҳиятига кўра ижодий ва хис-туйғу билан бойитилгани. Бундай шаклдаги ўйинли усуллардан фойдаланиш таълим жараёнини самарадорлигини оширади.