Бугунги кунда инсоният кишилик жамияти ривожининг мутлақо янгича мазмун-моҳият касб этадиган даврига қадам қўйди. Бу даврда жаҳон мамлакатлари ўртасида сиёсий, иқтисодий, илмий-маданий алоқалар ҳар қачонгидан шиддат билан кучаймоқда. Оқибатда юзага келган глобаллашув жараёнлари ўз таъсирини ўтказмаган биронта соҳа қолмади. Жумладан, глобаллашув жамият ҳаётининг маънавий-мафкуравий, демографик соҳаларига ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда ва бу яққол кўзга ташланмоқда. Президентимиз глобаллашув жараёни ҳақида “...ҳозирги шароитда мафкуравий таъсир ўтказишнинг ниҳоятда ўткир қуролига айланиб, ҳар хил сиёсий кучлар ва марказларнинг манфаатига хизмат қилаётганини соғлом фикрлайдиган ҳар бир одам, албатта, кузатиши муқаррар”, дейди.

• таълим - тарбия

 Mustaqil O’zbekiston Respublikasida yaratilgan ta’lim  tizimining o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi barchamizga ayon. Ze’ro mamlakatimizda amal  qilinayotgan yetti bosqichli ta’lim tizimi o’zining bir qator afzalliklari bilan ajralib turadi. Mazkur ta’lim tizimining asosini esa 1997-yil 29-avgust kuni O’zbekiston Respublikasi oliy majlisining 9-sessiyasida qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va  O’zbekiston Respublikasining   “Ta’lim to’g’risida“ gi  qonuni hisoblanadi.   Ushbu xujjatlarga ko’ra O’zbekiston Respublikasida o’rta  maxsus va kasb – hunar  ta’lim 2 xil yo’nalishda: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida olib boriladigan bo’ldi.

• фалсафа ва тарих

Ўзбекистон мустақилликка эришгандан кейин, эътиқод соҳасида кенг эркинликлар амалга оширила бошланди. Маълумки, Ўзбекистонда маҳаллий аҳолининг асосий қисми минг йиллардан бери Ислом динига эътиқод қилади. Шу билан бирга қадимдан бу диёрда бошқа динларга эътиқод қилувчи тоифалар ҳам яшаб келишган. Туркистон ўлкаси Чор Россияси томонидан истило қилингач (босиб олингач), бу ерга Россиядан насроний динидаги аҳоли ҳам кўчиб кела бошлади. Совет даврининг кейинги йилларда бу кўчиб келиш бирмунча кучайиб, насронийлар Ўрта Осиёда аҳоли сони бўйича мусулмонлардан кейин иккинчи ўринга кўтарилди. Буларнинг асосий қисми православ йўналишига тааллуқли бўлиб, маҳаллий аҳоли билан тинч-тотув яшаб келмоқда ва миссионерлик фаолияти уларнинг йўналишида кенг ёйилган эмас. Аммо мамлакатимизда маълум миқдорда бошқа йўналиш вакиллари ҳам мавжуд бўлиб, мустақилликдан кейин Ўзбекистонда ушбу турли насронийлик оқимлари ўз миссионерлик фаолиятини анча – мунча кучайтириб юборди. Шундай вазиятда ушбу соҳадаги мавжуд ҳақиқатни илмий асосда тўғри изоҳлаб бериш долзарб вазифага айланди.
         Ҳозирда миссионерлик “табшир” (башорат бериш), “тансир” (насронийлаштириш) каби номлар билан аталади. Хусусан, Ўзбекистонда мустақиллик йилларида фаолият олиб борган миссионерлик гуруҳларидан бири “Иегова шоҳидлари” номи билан аҳоли ўртасида турли йиғин ва тадбирлар уюштириб, ўзга дин вакилларини ўз қарашларига ишонтиришга интилиб келган. Уларнинг ҳатти-ҳаракатлари ҳозирги кунда назорат остига олинганлигини айтиб ўтиш мумкин.  
       Собиқ СССР тугаб, мустақил давлатлар юзага келганида, айниқса, янги мусулмон мамлакатлар дуч келган энг катта хатар халқаро миссионерлик ташкилотларининг бу юртларга ёпирилиб келишлари ва кенг миқёсда иш бошлашлари бўлди. Улар жумладан Ўзбекистонда ҳам жуда қисқа муддатда, ғоят яхши ташкил қилинган тармоқларини вужудга келтиришди.        Насронийликнинг, ҳатто умумнасронийларнинг ўзлари эътироф этмайдиган, балки ҳатто инкор қиладиган кўплаб ва турли-туман мазҳаблари мустақиллигимизнинг дастлабки йиллари демократия ниқоби остида ҳамда давлатимизнинг бу борада ҳали тажрибасизлигидан фойдаланиб, адлия рўйхатларидан ўтиб олди, расмий ташкилот сифатида жойларда ўнлаб ибодатхоналарини қурди ва республикани келгусида ҳар жиҳатдан нотинч қиладиган кир, ғаразли фаолиятларини бошлади. Албатта, бу ишлар катта маблағсиз, сиёсий ва информацион таянчсиз амалга ошмайди. Америка бошлиқ бутун Ғарб давлатларидаги миссионерлик ташкилотлари, йирик бойлар, ҳатто сиёсий доиралар бу ҳаракат учун жуда катта маблағ тикди. Чунки бундан кўзлаган натижалари тез орада бу сарф-харажатларини бир неча ўн, юз, ҳатто минг баробар қоплаб кетишига улар ишонишар эди.
         Ибодатхоналари очиқча ишлагани билан миссионерлар ўзлари асосан яширинча ишлашади ва маккорона услублардан фойдаланишади. Улар юртимизга тил ўргатиш, компютер ўргатиш, ҳар хил соҳалар бўйича малакали мутахассислар тайёрлаш ва ҳоказо каби ишлар учун турли-туман ўқув марказлари ташкил этиб, ёки бўлмаса, ҳар хил йўналишларда хайрия ишлари билан шуғулланадиган нодавлат ташкилотлари қиёфасида кириб келишди. Узоқ йиллик сиқув остида яшаган, аммо ўзи илмга чанқоқ, дунё билан мулоқотга киришишга иштиёқманд халқимиз, табиий, бундай ўқув марказларига мурожаат қилди. Лекин ўқиш жараёнида, “ўқитувчи”лари асосан миссионерлардан иборат экани маълум бўлди.
        Бундай пайтларда ёшлар орасида, айниқса илм олишга чанқоқ талабалар орасида диний билимларни чуқур сингдириш ва миссионерлик ҳаракатлари мазмун моҳияти ҳақида етарлича тушунчалар бериб бориш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу албатта, ижтимоий-гуманитар фанлар доирасида, хусусан Диншунослик фани доирасида ўқитилса, айни муддао бўлади. Дунё тарихига назар соладиган бўлсак, миссионерлар ўзга дин вакиллари орасидаги фаолияти ҳар доим минтақа барқарорлигини бузган, аҳоли орасида нотинчликларга, қон тўкилишларга сабаб бўлган. Бунга мисол қилиб Индониезиядан Шарқий Тимор оролининг мусулмон давлатидан ажралиб чиқишини кўрсатса бўлади.
        Юқорида биз миссионерларнинг кимлар эканлиги ҳақида тегишли хулосага келиб олдик. Бизнинг мамалакатда уларнинг ҳатти-ҳаракатларига нима асосан туртки бўлиб келмоқда. Ҳаммамизга маълумки, мамлакатимизда 130 га яқин миллат ва элатлар истиқомат қилади. Жумладан улар турли динларга эътиқод қиладилар. Бу эса миссионерларнинг мамлакатимизда ўз тарафдорларини осон топишини таъминлайди.
         “Миссионерлик (лотинча “юбориш” ва “топшириқ” маъноларида бўлиб), улар ўзларини дунёни қутқарувчилари сифатида баҳолайдилар. Улар бирор динни ўз юртидаги ёки ўзга юртлардаги бошқа диндагилар ўртасида тарқатиш соҳасидаги черков (яъни, католик ва протестантлар каби йўналиш) ташкилотларининг фаолиятидир. Миссионерлар аҳоли орасида тушкун кайфиятдаги қатламларига “беғараз ёрдам” қўлини чўзиш орқали ўзларининг сафларини кенгайтириб борадилар. Иккинчидан, илм олиш мақсадида турли марказларга мурожаат қилаётган ёшларни аврашга ҳаракатлар ҳам кузатилади.
 
                Хулоса ўрнида ушбу мақолани тайёрлаш жараёнида ёшларга, қолаверса, барча-барчага қуйидагиларни тавсия қилишни ўзимизга жоиз деб билдик. Биз мустақил Ўзбекистонимизни ташқи ва ички тинчлигига раҳна солаётган бузғунчиларга қарши бир ёқадан бош чиқарган ҳолда кураш олиб боришимиз зарурияти пайдо бўлди. Бунинг учун талаба-ёшлар онгида юксак маънавий ҳамда мафкуравий иммунитет етарлича шаклланган бўлиши зарур. Барчамиз, муҳтарам Президентимиз раҳнамолигида юрт тинчлиги йўлида олиб борилаётган  барқарор сиёсат қаноти остида жипслаша олсак, бизни ва мамлакатимизни турли хавфлардан асраган бўламиз.
 
ТошТЙМИ ўқитувчиси Р.Ў. Баратов

қўмитаси раиси
Бугунги кунда инсоният кишилик жамияти ривожининг мутлақо янгича мазмун-моҳият касб этадиган даврига қадам қўйди. Бу даврда жаҳон мамлакатлари ўртасида сиёсий, иқтисодий, илмий-маданий алоқалар ҳар қачонгидан шиддат билан кучаймоқда. Оқибатда юзага келган глобаллашув жараёнлари ўз таъсирини ўтказмаган биронта соҳа қолмади. Жумладан, глобаллашув жамият ҳаётининг маънавий-мафкуравий, демографик соҳаларига ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда ва бу яққол кўзга ташланмоқда. Президентимиз глобаллашув жараёни ҳақида “...ҳозирги шароитда мафкуравий таъсир ўтказишнинг ниҳоятда ўткир қуролига айланиб, ҳар хил сиёсий кучлар ва марказларнинг манфаатига хизмат қилаётганини соғлом фикрлайдиган ҳар бир одам, албатта, кузатиши муқаррар”, дейди.1
Жамият ҳаётининг турли соҳаларида глобаллашув жараёнлари қандай йўналишларда содир бўлмоқда? деган саволга жавоб излаганда қуйидагиларни таъкидлаш ўринли бўларди.
Ҳокимятнинг глобаллашуви-барча халқларни ўзида бирлаштиришни мақсад қилиб қўйган, аслида ҳокимият бир ҳовуч гегемонлар қўлида бўладиган “жаҳон салтанати”ни барпо этишга интилиш. Бу ҳокимият йирик молия олигархлари, трансмиллий корпорациялар манфаатини ифода этади.
Сиёсий глобаллашув-давлат ваколатларининг катта қисмини трансмиллий корпорацияларга, иқтисодий бирлашмаларга беришни тарғиб қилган ҳолда муайян ҳудуддаги миллий давлатчилик “гегемонлиги”га барҳам беришни ифода этувчи мафкуравий жараён.
Иқтисодий глобаллашув-йирик молия гуруҳлари томонидан жаҳонни ягона бозорга айлантириш ва шу тарзда унда ўз танҳо ҳукмронлигини ўрнатишга интилиш.
Маънавий-мафкуравий жараёнларнинг глобаллашуви-миллий бағрикенгликни, миллат ҳаётининг ахлоқий асосларини, унинг миллий ўзига хослигини рад этувчи ғояларнинг тантана қилишини таъминлашга асосланади.
Демографик глобаллашув-“ глобал этнос”нинг шаклланишини таъмин этиш йўлида турли халқларнинг ассимиляциясини, уларнинг аралашиб кетишини ифода этувчи мудҳиш ҳодиса.
Глобаллашувнинг шу тарзда жадал суратлар билан юз бераётган бундай шароитда биз ёшларимиз онгида дунёнинг сиёсий-мафкуравий манзарасини, унда кечаётган ғоявий курашлардан кўзланган туб мақсад-манфаатларнинг асл

1 Каримов И.А. Юксак маънавият –енгилмас куч.-Т.; “Маънавият”2008,113-бет
қиёфасини очиб бериш, ёшларга мустақилликни мустаҳкамлаш, жамият ҳаётининг турли соҳаларида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг ёритиб беришга ҳаракат қилишимиз лозим. Ундан ташқари улардаги Ватанга садоқат туйғуларини янада мустаҳкамлаш, ёшларда тарихий хотира, маданий меросга ҳурмат, миллий ўзликни англаш туйғуларини кучайтирган ҳолда уларда ўз куч ва имкониятларига таяниб яшаш ҳиссини шакллантириш, ёшларда маънавий-мафкуравий таҳдидларга, “оммавий маданият” ниқоби остидаги турли хил ҳатти-ҳаракатларга нисбатан доимо огоҳ, сезгир ва ҳушёр бўлиш кўникмаларини шакллантириш каби муҳим вазифаларга асосий эътиборимизни қаратишимиз шарт.
Шундай шароитда ёшларда Ватанга чексиз муҳаббат, миллий-маданий меросимизга, буюк алломаларимиз ижодларига, илмий меросларига, миллий қадриятларимизга содиқлик ва муносиб ворис бўлиш, миллий-маънавий қадриятлар мазмуни ва моҳиятини, улардаги юксак инсоний ғоя ва туйғуларни ўзида жо этган юксак маънавиятни сингдириш ўта муҳим вазифалардан саналади. Ёшларимиз онгида озод шахс ва эркин фуқаронинг асосий жиҳатларини шакллантирган ҳолда уларда мустақил фикрлаш қобилиятини, уларни ғафлатдан сақлаш, бефарқлик, лоқайдлик, бепарволикка қарши жамоавий курашиш, дахлдорлик туйғуси билан яшаш, соғлом фикр ва дуёқарашга эга бўлиш кўникмаларини шакллантириш долзарб масала бўлиб қолмоқда. Ундан ташқари ёшларни миллий ғоямизнинг бош мақсадини амалга ошириш йўлидаги вазифалар атрофида жипслашувини ўзида намоён этувчи ғоявий бирликни акс эттирувчи маънавий-ғоявий салоҳиятни кучайтириш муҳим вазафалардандир. Маънавий-ғоявий салоҳиятни шакллантириш зарурати қуйидагилардан иборат:
Биринчидан, юртбошимиз айтганидек, бугун биз тез суръатлар билан ўзгариб бораётган, инсоният ҳозирга қадар бошидан кечирган даврлардан тубдан фарқ қиладиган ўта шиддатли ва мураккаб бир замонда яшамоқдамиз.Демак, бугунги кунда ҳар қайси давлатнинг тараққиёти ва равнақи нафақат яқин ва узоқ қўшнилар, балки жаҳон миқёсида бошқа минтақа ва ҳудудлар билан шундай чамбарчас боғланиб бораяптики, бирн мамлакатнинг бу жараёндан четда туриши ижобий натижаларга олиб келмаслигини тушуниш, англаш қийин эмас.
Иккинчидан, ҳозирги замонда инсон қалби ва онги учун курашнинг намоён бўлиш хусусиятлари кўз илғамас ҳолда юз бермоқда: дунёнинг мафкуравий манзарасининг ўзгариб бориши, геополитик мақсадлар ва мафкуравий сиёсатнинг уйғунлашиб кетиши ёшларимизда озод ва эркин шахснинг асосий жиҳатларини тарбиялашимизни долзарб масалага айлантирмоқда
Учинчидан, бугунги кунда мустамлакчилик учун курашнинг, жаҳон майдонларини бўлиб олишга бўлган уринишларнинг янгича, мутлақо турли хил кўринишлари, воситалари барибир рўй бермоқда.
Тўртинчидан, иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, маънавий соҳалардаги муаммаларни ҳал қилиш, миллий бирликни шакллантириш, мамлакатда сиёсий барқарорликни таъминлашда маънавий-ғоявий салоҳият имкониятларидан фойдаланиш ҳар қачонгидан ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда.
Демак, юқоридагилар ёшларни ўз Ватанига, халқига бўлган шаклланишида муҳим омил ҳисобланади. Уларнинг янги демократик жамиятни барпо этишда фаол, жонкуяр инсон бўлишларида муҳим аҳамиятга эга. Шу боис ҳам айтиш мумкинки, маънавий-ғоявий салоҳият нафақат миллий қадриятларни сақлаб қолади, балки жамиятимизнинг қиёфасини ва келажагини ҳам белгилайди.

2015 йил 10 январ куни Тошкент темир йўл муҳандислари институти анжуманлар залида

 Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари ашула ва рақс ансамбли жамоаси ҳамда “Шуҳрат” медали соҳиби Умид Шаҳобов иштирокида“Миллий армиямиз – ғуруримиз, ифтихоримиз” мавзусида байрам тадбири бўлиб ўтди.

Ватан ҳимоячилари куни ва Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари ташкил этилганлигининг 23 йиллигига бағишланаган тантанали тадбир институт талабалари Баходир  Набиев ва  Диёра Абдусатторовалар томонидан олиб борилди.

 

• 14 - январь "ватан ҳимоячилари куни"

 Хозирги даврга келиб «оммавий маданият» ривожланган мамлакатлар ва айникса, ривожланиш жараёнида булган миллий давлатчиликка жиддий хавф сола бошлади. Турли олимлар «оммавий мада­ният» тушунчасини турли талкин этсаларда, «омма­вий маданият» XX асрда инсоният яратган классик маданиятга салбий таъсир этиши билан намоён була бошлади. Олимлар «оммавий маданият»ни алохида олинган ижтимоий омил сифатида талкин этиб, унинг келиб чикиши, узига хос хусусиятлари ва ривожла­ниш тамойилларини тадқик, этмокдалар.

Аксарият маданиятга дойр назариётчилар ва тарихчилар «оммавий маданият»ни алохида олинган ижтимоий феномен сифатида келиб чикишини унча узок, давр билан богламайдилар. Жумладан, Е.П. Смольскаянинг курсатишича, оммавий маданият бир неча минг йиллик тарихга эга булган вокелик эмас. Унга карама-карши уларок, АКШ социологи Д. Уайт фикрича, оммавий маданиятнинг дастлабки унсурлари сифатида минглаб томошабинларни узига жалб этган Рим гладиаторлари уртасидаги жангларни келтириш мумкин. Мащхур олим А Адорно фикрича эса, оммавий маданиятнинг хозирги куринишининг баъзи унсурлари XVII-XVIII асрларда Англияда капитализмнинг ривожланиши билан богликдир. У шунга ишонадики, уша даврда ёзилган романлар (Дефо, Ричар­дсон) асосан бозор учун мулжалланган булиб, улар асосан тижорат максадларини кузлаган эди. Албат- та_г уша даврдаги бу каби романлар «зодагонлар» («элитар») маданиятига эмас, балки «оммавий» эхтиёжлардан келиб чикиб ёзилган эди. Лекин бу фикрга карши булган российалик олимлар Е. П. Смольская ва бошкалар бу каби асарларни оммавий маданият учун хос булган маълум колиплари мавжуд эмасли- гини таъкидлайдилар. Лекин аксарият олимлар оммавий маданиятни келиб чикиши ва ривожланишини XIX—XX аср бошлари билан боглайдилар. Рус олими С. Р. Аблеев ва С. И. Кузьминскаялар фикрича, оммавий маданият вокелиги анъанавий маданиятнинг бирон-бир тури билан боглик, булмасдан, умуман ма­даниятни жиддий равишда сунъий узгартиришдан келиб чиккан. Бопкача айтганда, оммавий ахборот ва коммуникация воситалари (радио, кино, телеви­дение, газеталарнинг улкан нусхаларда чикиши, безакли журналлар ва Интернет) — индустриал-тижорат типидаги ишлаб чикаришни ривожланиши, бир улчов ва меъёрларга солинган рухий бойликларни таксимлашни таомилга кириши, маданиятни нисбатан демократлапггириш, руй бераётган бир пайтда омманинг билим даражаси усиб бориши натижасида оммавий маданият унсурлари ривожланди.

Шунингдек, маданият назарияси тадкикотчиларининг баъзилари XIX асрнинг 30-йилларида пайдо булган ва тезлик билан оммани узига жалб этган детектив жанрини оммавий маданиятнинг илк куриниши билан богламокдалар. XIX асрнинг охиридан бошлаб хафталик оммавий ахборот воситалар турли асарларни кисмларга булиб эълон кила бошлади ва улар тез орада «юракка якин пресса» ёки «ширин хаёллар индустрияси» номини ола бошлаган эди. XIX асрнинг охирида АКШда оммавий маданиятнинг «комикслар» деган янги шакли пайдо булди. Дастлаб бу жанр факат болаларга мулжалланган булиб, кейинчалик катта ёшлй кишилар унга кизика бошладилар. Лекин, умуман олганда, оммавий маданият­нинг кенг куламли ривожланиши XX асрнинг урталарига келиб руй берди. У шу даврдан бошлаб тотал ва экспансив характер касб эта бошлади.

 Оммавий маданиятни хам кандайдир мезонлар ва белгилар билан тулик, тасвирлаб бериш кийин масаладир. Бунинг асосий сабаби шундаки, «оммавий маданият» илмий-фалсафий тушунча сифатида узида камида яна учта тушунчани ифодалайди. Биринчидан, «маданият» махсулотнинг алохида характер касб этган тушунчаси хисобланади. Иккинчидан, «омма- вийлик» махсулотнинг таркалиш даражасини англатади. Учинчидан, «маданият» маънавий кадрият хисобланади. Шунинг учун хам оммавий маданият­ни энг куп таркдлган тушунчаси кдндай булишини билишга эхтиёж сезилади.Баъзи тадкикотчилар фикрича, «оммавий мада­ният» — бу маданиятнинг алохида олинган феномени, мустакил бирикма тузилмаси булиб, баъзан унинг шакли билан мазмуни уртасида узилишлар руй бериб туради. Жумладан, А.Б.Гофманнинг фик­рича «оммавий маданият — жамиятнинг инкирозли давридаги маданиятнинг алохида холати булиб, унинг мазмундор жихатларининг камайиш жараёни ривожланиб боради.» Шунинг учун хам омма­вий маданият купинча расмий характер касб этади. Оммавий маданият мавжуд була туриб мохиятли мазмунини, баъзан эса анъанавий ахлокдан махрум булиб боради.Бошка бир талкинда эса оммавий маданият хозирги давр жамиятида маданий кадриятлар ишлаб чикаришни характерловчи вокелик сифатида таърифланади. Унга биноан, оммавий маданиятни яшаш жойи ва мамлакатидан катъи назар барча одамлар истеъмол килади. Оммавий маданиятнинг мавжудлиги шундаки, у хар куни оммавий тарзда яратилиб турилади. Бу оммавий коммуникация аудиториялари учун кулай ва кийинчилик тутдирмайдиган кундалик хаёт маданиятидир.Бу сохада кизикарли ва сермахсул тадкикот олиб бораётган олимлардан Д. Беллнинг фикрича, омма­вий маданият — ахборот жамиятида хафа килинган (аразлаган) онгнинг узига хос акссадоси булиб, у махсус белгилар тизими ёки махсус тиллашув булиб, унинг воситасида ахборот жамияти аъзолари бир- бирларини англаш даражасини эгаллайдилар. Бунда оммавий маданият юксак даражада ихтисослашган постиндустриал жамият билан инсонни узаро боглаб турувчи бурин булиб, у инсонни жамиятга факат «кисман» тааллукли эканлигига бархам беради. Ана шу тор ихтисослашган факат «оммавий одам» даражасидаги «кисман» одамлар уртасидаги узаро комму­никация, бахтга кдрши, оммавий маданият воситаси­да амалга оширилади, яъни бу алокадорлик оммавий маданиятга хос булган, шунингдек хаммага кулай булган уртача холдаги тилда руй беради.Хозирги даврда Ғарбда оммавий маданият жамиятнинг барча жабхаларига кириб боргал булиб, у узининг ягона семотик кенглигини шакллантирган.

Куриниб турибдики, оммавий маданият бир хил таркибли ходиса булмасдан, у узининг тузилмасига ва турли даражаларига эгадир. Хозирги давр маданиятшуносликда, одатда, оммавий маданиятнинг учта асосий даражасини ажратиб курсатилади:

—              кич-маданият (яъни, паст курсаткичли, хаттоки вульгар маданият);

—              мид-культура (яъни, «урта хол» маданият);

—              арт-культура (мас маданият, уз бадиий мазмуни ва эстетик ифодасини маълум даражада йукртмаган, баъзан юксак даражада намоён буладиган маданият).

«Оммавий маданият»ни алохида олинган социомаданий вокелик сифатида тахдил этиш натижасида унинг асосий таснифларини курсатиш мумкин. Улардан куйидагиларни келтирамиз:

 —               гомоген аудиторияга йуналганлиги;

—              хис-туйруларга_г иррационалликка, жамоага, онгсизликка таяниши;

—              эскейпизм;

—               тезлик билан жалб этиш;

—               тезда унутиш;

—              анъанавийлик ва консерватизм;

—              урта даражадаги тил семиотик меъёрларини ишлатиши;

—               кизикарлилиги.

Лекин оммавий маданият мустакил ходиса сифати­да ута зиддиятли тарзда бахрланади. Умуман, унга нис- батан нук, таи назарларни иккига булиш мумкин. Биринчи гурух, вакиллари (Адорно, Маркузе ва бощкалар) оммавий маданият феноменига салбий бахо берадилар. Уларнинг фикрича, оммавий маданият уз истеъ- молчиларида хакикий вокелик туррисида пассив таасаввурларни шакллантиради. Бу холат шу билан далилланадики, оммавий маданият асарларида индивид атрофидаги социомаданий кенгликда руй бераётган ходисаларга нисбатан тайёр холдаги жавоблар берилади. Иккинчи гурух, вакилларининг оммавий маданият таъсиридан кадриялар тизими узгариб боради: кизикарли ва кунгилочар булиш устуворлик характерини касб этади. Оммавий маданиятни ижтимоий онгга нис­батан салбий таъсири сифатида олимлар унинг хдётий вок, еликка мулжалланган образларга асосланмасдан, балки унинг имижлар тизимига, инсон психикасининг онгсиз сохаларига таъсир этишини курсатади. Бу гурухга жонли Этика таълимоти муаллифлари (Махатма, Рерих кабилар издошлари) мисол була олади. Жонли Этика парадигмасига биноан, оммавий маданият уз мохиятига кура сохта маданият булиб, у хакикий маданиятдан фарк, кдлиб, узининг аксарият шаклларида гуманистик йуналишдаги ижтимоий таракдиётга ва инсоняинг маънавий юксалишига хизмат килмайди. Хакикий маданият эса инсонни маънавий такомиллапггиради ва уни саховатли булишга ундайди. Оммавий маданият эса унта тескари вазифани бажаради — у шахсни интел­лектуал, этикавий, эстетик деградациясини рагбант- лантириб, онг ва инстинктларнинг пастки жихатларини тирилтиришга ундайди.

Шунингдек, «оммавий маданият»га нисбатан оптимистик нуктаи назарда булган тадкикотчилар унинг жамият хаётидаги куйидаги ролларини курсатадилар:

—              у уз буш вактини махсулдор утказа олишни уддалай олмайдиган оммани узига жалб этади;

—              юксак технологик жамият аъзолари уртасидаги узаро хамкор хатти-харакатга мухит яратишга интилиб, узига хос семиотик кенглик яратади;

− кенг аудиторияга анъанавий (юксак) маданият асарлари билан танишувига имкониятлар яратади.

Хозирги даврга келиб «оммавий маданият» замонавий жамиятларда мустахкам жой олди, уни якин истикболда йуколиб кетиши хам кутилмаётир. Куриниб турибдики, агар «оммавий маданият» хозирги куринишида саклашни давом этаверса, дунё цивилизацияси салохиятига путур етиши турган гaп. «Ом­мавий маданият»нинг сохта кадриятлари нафакат кабул килиш кийин булган сифатлардир, балки улар шахе ва жамият учун бузкунчилик келтириши мумкин. Шунинг учун хам маданий хаётни юксак гоялар, ижтимоий ахамиятли сифатлар ва эстетик такомилга етган образлар билан тулдириб бориш жоиздир. Бизнингча, бу позитив узгаришларда жахон мада- нияти ва миллий маънавий маданият узининг барча шакл ва мазмуни билан мухим рол уйнайди.

 

 

 

МАЪНАВИЯТДА МАНФААТЛИЛИК

 

Ш.Р.Юсупов, ТошТЙМИ, катта ўқитувчи

            Инсониятни узоқ ўтмиш – ёввойи жамиятдан бугунги юксак тараққий этган онглилик шароитига мақсадли етаклаган, айни пайтда, ўз амалий фаолиятидан манфаатли ёндашган маънавият мустақил тараққиёт йўлидан илдамлаб бораётган жамиятимиз ҳаётида ҳам муҳим мезон ҳисобланади. Илмий мукаммалликка дахлдор фуқароларимизда эркин бозор муносабатлари шароитидаги маънавий ҳамда моддий олам ўртасидаги ёндашувлар борасида мунозарали муносабатларни таҳлилий англаб олиш бугуннинг объектив заруриятидир. “… Одамнинг кундалик ҳаёти ва фаолиятида моддий ва маънавий асослари бир-бирига нисбатан қандай ўрин тутиши, уларнинг қайси бири устуворлик касб этиши ҳақида турли-туман, баъзан эса зиддиятли фикр ва қарашлар мавжуд бўлганини ва бундай тортишувлар ҳозиргача давом этаётганини кузатиш қийин эмас”[1].

         Бундай шароитда аввало инсоний мукаммаликнинг яхлит ифодасини тасаввуримизга келтириб олиш зарур. “Маънавиятни тушуниш, англаш учун аввало инсонни тушуниш, англаш керак!”[2]. Аслини олганда инсон ўзида ҳам моддий, ҳам маънавий хусусият ва аломатларни мужассам этган ўзига хос мавжудот. Унда ҳар икки жиҳат муҳим компонент ҳисобланади. Бундан хулоса шуки, инсоний камолотнинг ҳар иккала қанотини ташкил этувчи мазкур имконият ўзаро ҳамкорликда, мутаносибликда амал қилиши масаланинг асосий шарти ҳисобланади ҳам. Ҳар иккала омилдаги ўзаро манфаатли, ҳам уйғун ёндашув инсон, давлат ва жамият ҳаётида ривожланишнинг замини ҳисобланади. Бу борада ижтимоий тараққиёт тарихидаги тортишувлар, таълимотлар, назариялар, оқимлар, ҳаракатлар (Суқрот, Афлотун, Конфуций ва бошқалар) шаклланган ва тараққий этган.

         Бу борадаги мезоннинг кулминациясини моҳиятан англанганлик даражасининг белгилаши мувозанатда холисоналикни ташкил этади. Холислик ўзаро манфаатли муносабатлар эшигини очади. Маънавиятдаги манфаатлиликни тўғри белгилаш, аслида, манфаатлиликни моҳиятан англашдан бошланади. Манфаат тўғри белгиланганда маънавий воқелик шаклланади.

         Тарихимизда қарор топган не-не қадриятларимиз, аждодларимиз яратган ижтимоий тараққиётга дахлдор ғоялар, таълимот ва назариялар ўз моҳиятига кўра манфаатлилиги, онгли эътироф этилганлиги боис ҳам буюк бурилиш ясашга қодир бўлган.

         Яратиб келинган барча маданий ёдгорликларнинг тақдири ҳам юқоридаги каби ёндашувнинг амалий натижаси ўлароқ шаклланган. Айни пайтда уларнинг маданий мерос сифатида тан олиниши, эъзозланиши моҳиятида ҳам манфаатлиликни тўғри белгилаш ётади. Чунки, маънавий маданиятни яратиш, ўзгартириш ва ривожлантириш жараёнида жамият тараққий этади, ижтимоий меҳнат самарадорлиги ортади, ишлаб чиқарувчи кучлар ривожланади, кишиларнинг маънавий қиёфаси шаклланади, ахлоқ-одоб, дид ва фаросат, эстетик завқи, ижодий имконияти ва иқтидори тараққий этади.

         Инсоний фаолиятнинг барча турлари юқоридаги каби диалектик бирликда, ўзаро алоқадорликда намоён бўлади. Инсон моддий бойликлар яратишда манфаат ва маънавият уйғунлигига амал қилиши оқибатида амалий натижага эришиб келди. Чунки бирор меҳнат воситаси йўқки, унда ақл-идрок, тафаккур ўз таъсирини кўрсатмаган бўлса. Бугунги тараққиёт йўлидан илдамлаб бораётган жамиятимиз фаолиятида ўзаро манфаатли муносабатлар мезонга айланмай туриб, эркинлик ва фаровонликка эришиб бўлмайди. Айни пайтда бу ижтимоий тараққиётнинг бугунги тақозосидир.

/>

---

[1] И.А.Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч”. Т.: “Маънавият”, 2008, 65-бет

[2] И.А.Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч”. Т.: “Маънавият”, 2008, 29-бет

 Ҳозирги даврга келиб «оммавий маданият» ривожланган мамлакатлар ва айникса, ривожланиш жараёнида булган миллий давлатчиликка жиддий хавф сола бошлади. Турли олимлар «оммавий мада­ният» тушунчасини турли талкин этсаларда, «омма­вий маданият» XX асрда инсоният яратган классик маданиятга салбий таъсир этиши билан намоён була бошлади. Олимлар «оммавий маданият»ни алохида олинган ижтимоий омил сифатида талкин этиб, унинг келиб чикиши, узига хос хусусиятлари ва ривожла­ниш тамойилларини тадқик, этмокдалар.

Аксарият маданиятга доир назариётчилар ва тарихчилар «оммавий маданият»ни алохида олинган ижтимоий феномен сифатида келиб чикишини унча узок, давр билан богламайдилар. Жумладан, Е.П. Смольскаянинг курсатишича, оммавий маданият бир неча минг йиллик тарихга эга булган вокелик эмас. Унга карама-карши уларок, АКШ социологи Д. Уайт фикрича, оммавий маданиятнинг дастлабки унсурлари сифатида минглаб томошабинларни узига жалб этган Рим гладиаторлари уртасидаги жангларни келтириш мумкин. Мащхур олим А Адорно фикрича эса, оммавий маданиятнинг хозирги куринишининг баъзи унсурлари XVII-XVIII асрларда Англияда капитализмнинг ривожланиши билан богликдир. У шунга ишонадики, уша даврда ёзилган романлар (Дефо, Ричар­дсон) асосан бозор учун мулжалланган булиб, улар асосан тижорат максадларини кузлаган эди. Албатта_г уша даврдаги бу каби романлар «зодагонлар» («элитар») маданиятига эмас, балки «оммавий» эхтиёжлардан келиб чикиб ёзилган эди. Лекин бу фикрга карши булган российалик олимлар Е. П. Смольская ва бошкалар бу каби асарларни оммавий маданият учун хос булган маълум колиплари мавжуд эмасли- гини таъкидлайдилар. Лекин аксарият олимлар оммавий маданиятни келиб чикиши ва ривожланишини XIX—XX аср бошлари билан боглайдилар. Рус олими С. Р. Аблеев ва С. И. Кузьминскаялар фикрича, оммавий маданият вокелиги анъанавий маданиятнинг бирон-бир тури билан боглик, булмасдан, умуман ма­даниятни жиддий равишда сунъий узгартиришдан келиб чиккан. Бопкача айтганда, оммавий ахборот ва коммуникация воситалари (радио, кино, телеви­дение, газеталарнинг улкан нусхаларда чикиши, безакли журналлар ва Интернет) — индустриал-тижорат типидаги ишлаб чикаришни ривожланиши, бир улчов ва меъёрларга солинган рухий бойликларни таксимлашни таомилга кириши, маданиятни нисбатан демократлапггириш, руй бераётган бир пайтда омманинг билим даражаси усиб бориши натижасида оммавий маданият унсурлари ривожланди.

Шунингдек, маданият назарияси тадкикотчиларининг баъзилари XIX асрнинг 30-йилларида пайдо булган ва тезлик билан оммани узига жалб этган детектив жанрини оммавий маданиятнинг илк куриниши билан богламокдалар. XIX асрнинг охиридан бошлаб хафталик оммавий ахборот воситалар турли асарларни кисмларга булиб эълон кила бошлади ва улар тез орада «юракка якин пресса» ёки «ширин хаёллар индустрияси» номини ола бошлаган эди. XIX асрнинг охирида АКШда оммавий маданиятнинг «комикслар» деган янги шакли пайдо булди. Дастлаб бу жанр факат болаларга мулжалланган булиб, кейинчалик катта ёшлй кишилар унга кизика бошладилар. Лекин, умуман олганда, оммавий маданият­нинг кенг куламли ривожланиши XX асрнинг урталарига келиб руй берди. У шу даврдан бошлаб тотал ва экспансив характер касб эта бошлади.

 

Оммавий маданиятни хам кандайдир мезонлар ва белгилар билан тулик, тасвирлаб бериш кийин масаладир. Бунинг асосий сабаби шундаки, «оммавий маданият» илмий-фалсафий тушунча сифатида узида камида яна учта тушунчани ифодалайди. Биринчидан, «маданият» махсулотнинг алохида характер касб этган тушунчаси хисобланади. Иккинчидан, «омма- вийлик» махсулотнинг таркалиш даражасини англатади. Учинчидан, «маданият» маънавий кадрият хисобланади. Шунинг учун хам оммавий маданият­ни энг куп таркдлган тушунчаси кдндай булишини билишга эхтиёж сезилади.

Баъзи тадкикотчилар фикрича, «оммавий мада­ният» — бу маданиятнинг алохида олинган феномени, мустакил бирикма тузилмаси булиб, баъзан унинг шакли билан мазмуни уртасида узилишлар руй бериб туради. Жумладан, А.Б.Гофманнинг фик­рича «оммавий маданият — жамиятнинг инкирозли давридаги маданиятнинг алохида холати булиб, унинг мазмундор жихатларининг камайиш жараёни ривожланиб боради.» Шунинг учун хам омма­вий маданият купинча расмий характер касб этади. Оммавий маданият мавжуд була туриб мохиятли мазмунини, баъзан эса анъанавий ахлокдан махрум булиб боради.

Бошка бир талкинда эса оммавий маданият хозирги давр жамиятида маданий кадриятлар ишлаб чикаришни характерловчи вокелик сифатида таърифланади. Унга биноан, оммавий маданиятни яшаш жойи ва мамлакатидан катъи назар барча одамлар истеъмол килади. Оммавий маданиятнинг мавжудлиги шундаки, у хар куни оммавий тарзда яратилиб турилади. Бу оммавий коммуникация аудиториялари учун кулай ва кийинчилик тутдирмайдиган кундалик хаёт маданиятидир.

Бу сохада кизикарли ва сермахсул тадкикот олиб бораётган олимлардан Д. Беллнинг фикрича, омма­вий маданият — ахборот жамиятида хафа килинган (аразлаган) онгнинг узига хос акссадоси булиб, у махсус белгилар тизими ёки махсус тиллашув булиб, унинг воситасида ахборот жамияти аъзолари бир- бирларини англаш даражасини эгаллайдилар. Бунда оммавий маданият юксак даражада ихтисослашган постиндустриал жамият билан инсонни узаро боглаб турувчи бурин булиб, у инсонни жамиятга факат «кисман» тааллукли эканлигига бархам беради. Ана шу тор ихтисослашган факат «оммавий одам» даражасидаги «кисман» одамлар уртасидаги узаро комму­никация, бахтга кдрши, оммавий маданият воситаси­да амалга оширилади, яъни бу алокадорлик оммавий маданиятга хос булган, шунингдек хаммага кулай булган уртача холдаги тилда руй беради.

Хозирги даврда Рарбда оммавий маданият жамиятнинг барча жабхаларига кириб боргал булиб, у узининг ягона семотик кенглигини шакллантирган.

Куриниб турибдики, оммавий маданият бир хил таркибли ходиса булмасдан, у узининг тузилмасига ва турли даражаларига эгадир. Хозирги давр мадани- ятшуносликда, одатда, оммавий маданиятнинг учта асосий даражасини ажратиб курсатилади:

—              кич-маданият (яъни, паст курсаткичли, хаттоки вульгар маданият);

—              мид-культура (яъни, «урта хол» маданият);

—              арт-культура (мас маданият, уз бадиий мазмуни ва эстетик ифодасини маълум даражада йукртмаган, баъзан юксак даражада намоён буладиган маданият).

«Оммавий маданият»ни алохида олинган социомаданий вокелик сифатида тахдил этиш натижасида унинг асосий таснифларини курсатиш мумкин. Улардан куйидагиларни келтирамиз:

—               гомоген аудиторияга йуналганлиги;

—              хис-туйруларга_г иррационалликка, жамоага, онгсизликка таяниши;

—              эскейпизм;

—               тезлик билан жалб этиш;

—               тезда унутиш;

—              анъанавийлик ва консерватизм;

—              урта даражадаги тил семиотик меъёрларини ишлатиши;

—               кизикарлилиги.

Лекин оммавий маданият мустакил ходиса сифати­да ута зиддиятли тарзда бахрланади. Умуман, унга нис- батан нук, таи назарларни иккига булиш мумкин. Биринчи гурух, вакиллари (Адорно, Маркузе ва бощкалар) оммавий маданият феноменига салбий бахо берадилар. Уларнинг фикрича, оммавий маданият уз истеъ- молчиларида хакикий вокелик туррисида пассив таасаввурларни шакллантиради. Бу холат шу билан далилланадики, оммавий маданият асарларида индивид атрофидаги социомаданий кенгликда руй бераётган ходисаларга нисбатан тайёр холдаги жавоблар берилади. Иккинчи гурух, вакилларининг оммавий маданият таъсиридан кадриялар тизими узгариб боради: кизикарли ва кунгилочар булиш устуворлик характерини касб этади. Оммавий маданиятни ижтимоий онгга нис­батан салбий таъсири сифатида олимлар унинг хдётий вок, еликка мулжалланган образларга асосланмасдан, балки унинг имижлар тизимига, инсон психикасининг онгсиз сохаларига таъсир этишини курсатади. Бу гурухга жонли Этика таълимоти муаллифлари (Махатма, Рерих кабилар издошлари) мисол була олади. Жонли Этика парадигмасига биноан, оммавий маданият уз мохиятига кура сохта маданият булиб, у хакикий маданиятдан фарк, кдлиб, узининг аксарият шаклларида гуманистик йуналишдаги ижтимоий таракдиётга ва инсоняинг маънавий юксалишига хизмат килмайди. Хакикий маданият эса инсонни маънавий такомиллапггиради ва уни саховатли булишга ундайди. Оммавий маданият эса унта тескари вазифани бажаради — у шахсни интел­лектуал, этикавий, эстетик деградациясини рагбант- лантириб, онг ва инстинктларнинг пастки жихатларини тирилтиришга ундайди.

Шунингдек, «оммавий маданият»га нисбатан оптимистик нуктаи назарда булган тадкикотчилар унинг жамият хаётидаги куйидаги ролларини курсатадилар:

—              у уз буш вактини махсулдор утказа олишни уддалай олмайдиган оммани узига жалб этади;

—              юксак технологик жамият аъзолари уртасидаги узаро хамкор хатти-харакатга мухит яратишга интилиб, узига хос семиотик кенглик яратади;

− кенг аудиторияга анъанавий (юксак) маданият асарлари билан танишувига имкониятлар яратади.

Хозирги даврга келиб «оммавий маданият» замонавий жамиятларда мустахкам жой олди, уни якин истикболда йуколиб кетиши хам кутилмаётир. Куриниб турибдики, агар «оммавий маданият» хозирги куринишида саклашни давом этаверса, дунё цивилизацияси салохиятига путур етиши турган гaп. «Ом­мавий маданият»нинг сохта кадриятлари нафакат кабул килиш кийин булган сифатлардир, балки улар шахе ва жамият учун бузкунчилик келтириши мумкин. Шунинг учун хам маданий хаётни юксак гоялар, ижтимоий ахамиятли сифатлар ва эстетик такомилга етган образлар билан тулдириб бориш жоиздир. Бизнингча, бу позитив узгаришларда жахон мада- нияти ва миллий маънавий маданият узининг барча шакл ва мазмуни билан мухим рол уйнайди.

            Инсониятни узоқ ўтмиш – ёввойи жамиятдан бугунги юксак тараққий этган онглилик шароитига мақсадли етаклаган, айни пайтда, ўз амалий фаолиятидан манфаатли ёндашган маънавият мустақил тараққиёт йўлидан илдамлаб бораётган жамиятимиз ҳаётида ҳам муҳим мезон ҳисобланади. Илмий мукаммалликка дахлдор фуқароларимизда эркин бозор муносабатлари шароитидаги маънавий ҳамда моддий олам ўртасидаги ёндашувлар борасида мунозарали муносабатларни таҳлилий англаб олиш бугуннинг объектив заруриятидир. “… Одамнинг кундалик ҳаёти ва фаолиятида моддий ва маънавий асослари бир-бирига нисбатан қандай ўрин тутиши, уларнинг қайси бири устуворлик касб этиши ҳақида турли-туман, баъзан эса зиддиятли фикр ва қарашлар мавжуд бўлганини ва бундай тортишувлар ҳозиргача давом этаётганини кузатиш қийин эмас”[1].

         Бундай шароитда аввало инсоний мукаммаликнинг яхлит ифодасини тасаввуримизга келтириб олиш зарур. “Маънавиятни тушуниш, англаш учун аввало инсонни тушуниш, англаш керак!”[2]. Аслини олганда инсон ўзида ҳам моддий, ҳам маънавий хусусият ва аломатларни мужассам этган ўзига хос мавжудот. Унда ҳар икки жиҳат муҳим компонент ҳисобланади. Бундан хулоса шуки, инсоний камолотнинг ҳар иккала қанотини ташкил этувчи мазкур имконият ўзаро ҳамкорликда, мутаносибликда амал қилиши масаланинг асосий шарти ҳисобланади ҳам. Ҳар иккала омилдаги ўзаро манфаатли, ҳам уйғун ёндашув инсон, давлат ва жамият ҳаётида ривожланишнинг замини ҳисобланади. Бу борада ижтимоий тараққиёт тарихидаги тортишувлар, таълимотлар, назариялар, оқимлар, ҳаракатлар (Суқрот, Афлотун, Конфуций ва бошқалар) шаклланган ва тараққий этган.

         Бу борадаги мезоннинг кулминациясини моҳиятан англанганлик даражасининг белгилаши мувозанатда холисоналикни ташкил этади. Холислик ўзаро манфаатли муносабатлар эшигини очади. Маънавиятдаги манфаатлиликни тўғри белгилаш, аслида, манфаатлиликни моҳиятан англашдан бошланади. Манфаат тўғри белгиланганда маънавий воқелик шаклланади.

         Тарихимизда қарор топган не-не қадриятларимиз, аждодларимиз яратган ижтимоий тараққиётга дахлдор ғоялар, таълимот ва назариялар ўз моҳиятига кўра манфаатлилиги, онгли эътироф этилганлиги боис ҳам буюк бурилиш ясашга қодир бўлган.

         Яратиб келинган барча маданий ёдгорликларнинг тақдири ҳам юқоридаги каби ёндашувнинг амалий натижаси ўлароқ шаклланган. Айни пайтда уларнинг маданий мерос сифатида тан олиниши, эъзозланиши моҳиятида ҳам манфаатлиликни тўғри белгилаш ётади. Чунки, маънавий маданиятни яратиш, ўзгартириш ва ривожлантириш жараёнида жамият тараққий этади, ижтимоий меҳнат самарадорлиги ортади, ишлаб чиқарувчи кучлар ривожланади, кишиларнинг маънавий қиёфаси шаклланади, ахлоқ-одоб, дид ва фаросат, эстетик завқи, ижодий имконияти ва иқтидори тараққий этади.

         Инсоний фаолиятнинг барча турлари юқоридаги каби диалектик бирликда, ўзаро алоқадорликда намоён бўлади. Инсон моддий бойликлар яратишда манфаат ва маънавият уйғунлигига амал қилиши оқибатида амалий натижага эришиб келди. Чунки бирор меҳнат воситаси йўқки, унда ақл-идрок, тафаккур ўз таъсирини кўрсатмаган бўлса. Бугунги тараққиёт йўлидан илдамлаб бораётган жамиятимиз фаолиятида ўзаро манфаатли муносабатлар мезонга айланмай туриб, эркинлик ва фаровонликка эришиб бўлмайди. Айни пайтда бу ижтимоий тараққиётнинг бугунги тақозосидир.

Ш.Р.Юсупов, ТТЙМИ катта ўқитувчи

 

Синергетика бўйича америкалик олимлар уларга компьютер технологиялари ёрдамида олинган ўз жавоб вариантларини тақдим этадилар. Уларнинг маълумотлари хаотик ҳолатларнинг параметрлари ва бифуркациялар хусусиятларини аниқлаштириш, тинчликдан урушга ўтишнинг баъзи индикаторларини белгилаб олиш, ички барқарорлиги заиф ва кучли тизимларнинг фаолият кўрсатиш хусусиятларини кузатиб бориш имконини беради. АҚШда синергетика бўйича тадқиқотлар электорал кампаниялар материаллари асосида ҳам ўтказилади. Хаос назарияси ёрдамида АҚШ президентиликка даъвогарларни илгари суриш бўйича кампаниялар давомида жамоатчилик фикрининг ўзгариб бориши, динамикасини ўрганиб борадилар. Америкалик мутахассислар вақти-вақти билан хаотик ҳолатга тушиб турадиган давомли вақт (давр) қаторлари тўғрисидаги маълумотларни жамлашга мойиллар. Бу ишнинг аҳамияти шундаки, у маълум вақт ўтиши билан фактлар ва бирламчи умумлашмаларнинг қудратли базасини яратиш имконини бериб, бу кейинчалик хаотик вазиятларни олдиндан кўра биладиган ва башорат қиладиган фанга айланади. Сўнгги икки ўн йиллик давомида ночизиқли динамика услублари биринчи навбатда, глобаллашув билан боғлиқ халқаро жараёнларни моделлаштириш ва таҳлил қилиш мақсадида қўлланилди. Давлатлар ва мамлакатлар, шунингдек давлатлараро уюшмалар каби мураккаб тизимларнинг ривожланиши ночизиқли кўринишга эга ва кескин трансформациялар (ўзгаришлар) билан кузатилиб, улар давомида муқаррар равишда хаотик ҳолатлар юзага келади. Ушбу жараёнларнинг ночизиқли динамикаси уларни рационал башоратлаш, марказлашган бошқариш ва назорат қилиш имкони чекланганлигини англатади. Нобарқарорлик аломатлари ва тартиб ёки тартибсизликка элтадиган мойилликларнинг эҳтимолий параметрларини ўз вақтида аниқлаб билиш олдини олишга интилиш лозим. Аммо динамиканинг ўзгарувчан нобарқарор ҳолатларини диагностика қилишнинг ўзи етарли эмас. Нобарқарор ҳолатларга таъсир кўрсатишни ўрганиш, глобал жараёнларнинг ночизиқли эканлигини ҳисобга олиш талаб этилади. Уларнинг нобарқарорлиги бир қатор омилларга боғлиқ: геосиёсий силжишлар, кўп қутбли оламга қарши рақобатда “бир қутбли олам”нинг шаклланиши, жаҳон террорчилик тармоғининг фаоллашуви, ядро қуролининг тарқалиши, халқаро молия бозорларининг нобарқарорлиги, этник можаролар, глобал даражага ўтиб кетиши мумкин бўлган минтақавий экологик кризислар. Жаҳоннинг нобарқарорлигини қайд этишдан келиб чиқиб, тадқиқотчилар оламни глобал бошқаришнинг турли жиҳатларига эътибор қаратадилар.Биринчи навбатда қатор муаллифлар стратегик режалаштириш ва жорий бошқарув амалиётига жорий халқаро жараёнларнинг ночизиқлилиги ва нобарқарорлигини ҳисобга олган ҳолда ихтисослашган мониторингини киритишни таклиф қиладилар. Бу каби мониторингни универсал халқаро ташкилотлар (БМТ), минтақавий иттифоқлар (ЕИ), халқаро иқтисодий молия институтлари (БСТ, ХВФ) мақсадларига нисбатан қўллаш мумкин. Бундай жараёнларнинг хусусиятларини ҳисобга олиш халқаро ўзаро ҳамкорликнинг кўрсатилган соҳаларини тартибга соладиган тегишли ҳуқуқий майдонлар мослаштирилишини талаб қилади. Масалан, жаҳон бозорлари ўз-ўзини аниқ “мўлжал” билан ташкиллаштириши ёки халқаро куч ишлатиш билан боғлиқ жазоларни (интервенцияларни) пухта ўйлаб қўллаш. Ҳозирча яқин келажакда халқаро бошқарувнинг тўлиқ марказлаштирилган ва самарали тизими яратилиш эҳтимоли ҳақиқатдан анча йироқ. Бундан ташқари, глобаллашув синергетика адабиётларида мураккаб динамик тизимлар ичида энг қудратлиси сифатида намоён бўлади. Юзага келган “кўп векторли тенгсизлик” “совуқ уруш” давридаги кўп қутбли тенглик динамикаси ўрнини эгаллади. Ягона асосий конфликт (Шарқ-Ғарб) ўрнини кўплаб маҳаллий можаролар эгаллаб, улар глобал фалокатга олиб келишлари мумкин. “Даҳшат мувозанати ўрнини мувозанатсизлик даҳшати эгаллайди”. Қатор муаллифлар фикрига кўра, глобаллашув шароитларида бирон-бир алоҳида “бутун жаҳонни бошқарувчи давлат” мавқеига интилиш ўта хавфли: биронта ҳам давлат планетар глобаллашув каби мураккаб динамик тизимда мувофиқлаштириш функцияларини якка ўзи бошқара олмайди.Ниҳоят, баъзи муаллифлар замонавий оламнинг глобал нобарқарорлигини АҚШнинг етакчилигидаги кучлар маркази феномени билан боғлайдилар. Тадқиқотчилар “хаос кучлари”, “бошқариладиган кризислар” стратегияси ва “бошқарувчилик хаоси” тўғрисида ёзадилар. Балки ночизиқлилик динамикаси ва хаос назариясининг концепцияларини “буюртмачининг бошқариладиган хаос”га бўлган буюртмаси манфаатларида ишлатиш, яъни ягона ўта қудратли давлатнинг устувор ҳолатини кучайтириш мумкин бўлар. Глобаллашувнинг энг жиддий хавф-хатарларидан бири – молия бозорларининг ўз-ўзини ташкиллаштириш жараёнидаги беқарорлиги. Жануби-Шарқий Осиёдаги маҳаллий кризис бошқа минтақалар бозорларида кетма-кет синишлар, хонавайрон бўлишларни келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли иқтисодиёт соҳасидаги “бошқариладиган кризислар” стратегияси (масалан, АҚШ ёки Россия каби қудратли давлатлар учун) бутун жаҳон иқтисодиёти учун хавф туғдирмаган ҳолда энг хавфли потенциал рақобатчиларни кучсизлантиришдан иборат. Глобаллашув жараёнлари мураккаб, нобарқарор ва ночизиқли жараёнлар каби таърифланади. Оптимал даражада фаолият юритиш учун глобал олам очиқ бўлиши, унда юзага келаётган муаммолар барча эҳтимолий таъсирлар, ҳатто сезиларсиз ва тасодифий таъсирларни ҳам ҳисобга олган ҳолда ҳал қилиниши лозим. Шунга боғлиқ равишда “ўзга”, бегона маданий анъаналарни англаш ва оппонентлар билан муносабатлар ўрнатишга қодир бўлган “креатив-диалог маданияти”нинг халқаро роли тобора ортиб бормоқда. Бир томондан, глобаллашув жаҳон цивилизациясини кўпроқ барқарорлаштириб, чунки у бошқариш осонроқ бўлган цивилизациянинг таркибий қисмлари потенциалини юксалтиришга хизмат қилади. Бошқа тарафдан у ҳақиқатдан ҳам жаҳон тизими нобарқарорлиги ортишига сабаб бўлиб, чунки унинг натижаси оламни мураккаблаштиради, уни ўзгарувчан, мураккаб тарзда уюшган, нафақат чизиқли қонуниятлар асосида ривожланадиган қилиб қўяди. Замонавий фаннинг асосий муаммоларидан бири – бўлғуси бифуркацияни “диагностика” қилиш услублари мавжудми ёки йўқ? Умуман олганда, улар мавжуд. Ана шундай диагностиканинг математик услублари мавжуд бўлиб, уларни амалга ошириш сиёсий кескинликни тавсифлайдиган бирон-бир параметрни узундан узоқ, давомли ўлчаш заруратини талаб этади. Сифат жиҳатидан жараённинг хаотиклашувидан (бифуркация нуқтасининг яқинлашувидан) жараён нобарқарорлигини кўрсатадиган тизимли кузатувлар натижалари далолат бериши мумкин. Вазиятнинг ташқи таъсирсиз нобарқарорлашув тарафига кескин бир неча марта ўзгариши – бифуркация яқинлашувидан яққол далолат беради. Сиёсий жараённинг хаотик тус олиши ва “критик танлов” нуқтасига ўтишни ҳамиша ҳам салбий нуқтаи назардан баҳолаш керак эмас. Бир неча эски халқаро конфликтлар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳал этилиши анъанавий фан нуқтаи назаридан истиқболсиз вазифа бўлиб кўринади. Аммо конфликт вазиятнинг сурункали нобарқарорлиги шароитида тасодифий ҳодиса баҳснинг радикал ечими томон йўл очиб бериши мумкинлигини истисно этиб бўлмайди.

с.ф.д., профессор Р.З.Жумаев

Цивилизация ривожини очиқ мураккаб тизимларнинг ўз-ўзини ташкиллаштириш жараёни сифатида тушунтириш “жамият кризис ҳолатларининг муқаррарлиги, траекториялар майдонини ҳосил қилган кўплаб ривожланиш йўллари ва бифуркация даврлари мавжудлигини” изоҳлайди. Эволюция назарияси соҳасининг таниқли мутахассиси Эрвин Ласло жаҳон тарихининг замонавий босқичини “Бифуркациялар асри” деб атаб, бугунги кунда рўй бераётган янги бутунжаҳон цивилизациясининг шаклланишини кўзда тутди. Яқинда ишлаб чиқилган ўз-ўзидан ташкиллаштирилган танқидийлик назарияси ҳам анча қизиқ. Унинг ёрдамида зилзилалар, биржа синишлари, “портловчи” социал конфликтлар, маҳаллий урушлар моҳиятини белгилаб берадиган қонуниятларни ўрганиш мумкин. Ана шундай жараёнлар ривожида камдан-кам ва олдиндан башорат қилиб бўлмайдиган ҳалокатли ҳодисалар энг катта ўрин тутади. Уларнинг юзага келиш механизмини россиялик олим Г.Г. Малинецкий тоғдаги тош қулаши билан қиёслади: “бир тошнинг тушиши ҳеч қандай таъсир қилмаслиги, иккинчисининг тушиши эса – тоғ ўпирилишга олиб келиши мумкин”. Сиёсий-тарихий жараёнларга нисбатан олганда ўз-ўзини ташкиллаштириш танқидийлик назарияси этногенез ёки “турғунлик” даврларида социал нобарқарорлик юзага келишини аниқлаш учун фойдали бўлиши мумкин. Тарихий вазиятлар таҳлили шуни кўрсатадики, социал норозиликларнинг “улкан тўлқинлари” жамиятни барқарор йўлга тушириши мумкин бўлган ислоҳотларнинг кечикиш ҳоллари учун хослигини кўрсатади. Жамиятнинг ўз-ўзидан емирилишига олиб келадиган нобарқарор ҳолатлар тарихий вазиятда нима қилишни англаб етмаган цивилизациялар учун хос. Синергетикани ижтимоий- сиёсий тадқиқотларда қўллаш тўғрисида ягона қарашлар мавжуд эмас. Хорижий мутахассисларнинг бу масаладаги фикрлари турли-туман: синергетика услубларини буткул инкор этишдан уларни тўлиқ эътироф этишга қадар. 1980-1990 йилларда методология мутахассислари “бир тузилмадан бошқасига ўтиш учун объектив, формаллашган назария” йўқлиги туфайли изланишда бўлган бўлсалар, кейинчалик ўтиш даврлари, тарихий ривожланиш муқобиллари, социал ларзалар даврларига хос қонуниятлар ва тасодифлар нисбатини ўрганишга бўлган қизиқиш фақат ортиб борди. Польшалик олим Ежи Топольский айтишича, хаос назариясини гуманитар фанларда қўллаш имконияти тўғрисидаги мунозара 1991-1995 йиллари “History and Theory” журнали саҳифаларида бўлиб ўтган. Бироқ унинг фикри ва хулосаларига эътироз билдириш ҳам мумкин. Е. Топольский фикрича, мунозара иштирокчилари хаос назариясини тарих фанига нисбатан қўллаш назариясини ёқлаб чиққан бўлсалар, унинг ўзи бу ёндашувга қарши. Аслида мунозарада синергетика концепциясининг тарафдорлари ҳам, унга қаршилар ҳам иштирок этиб, бунда иккинчиси сони камроқ бўлган. Бундан айнан скептиклар фикри тадқиқотчи учун кўпроқ қизиқиш пайдо қилиб, чунки улар синергетика ёндашувлари рақибларининг далил-исботлари тўғрисидаги йиғма тасаввур ҳосил қилиш, демак, тегишли контр далиллар топиш имконини беради.Биринчидан, ростдан ҳам ушбу назарияга таянган ҳолда тарихни баён этишнинг янгича услубига ўтишда социал воқеликни янгича изоҳлаш ёки ҳеч бўлмаса, тушунтириш мумкинми? Агар “фанлар бирлигига” ишора қилиш ва синергетикани хаоснинг умумлаштирувчи назарияси сифатида англаниши билан чекланса, бу савол риторик кўриниш олиши мумкин. Аслида, ижтимоий фан мутахассислари табиий фан тадқиқотчиларига нисбатан бу тушунчага бошқача маъно беришлари ҳисобга олинганида ҳам сиёсий тарих ўзини хаотик тизим сифатида тутади. Синергетик қараш хусусияти бутунлай ўзгача. Табиий ва гуманитар фан мутахассисларининг “тизимга” қарашларидаги фарқ аҳамиятга эга. Табиий фан тадқиқотчилари жамиятга ташқаридан кузатиладиган нарса деб қарашса (ботаник ўсимлик ривожини, зоолог – ҳайвонни, метеоролог – об-ҳаво фронти шаклланишини кузатади), гуманитар йўналиш вакилларининг ўзи сиёсий-тарихий оқимга тушиб, уни ичидан туриб кузатадилар. Ижтимоий воқеликда таҳлилнинг асосий элементи бўлиб инсон, унинг ҳаракатлари ва мотивацияси хизмат қилади. Одамлар ҳаракатлари (айниқса гуруҳли ҳаракатлар) хаотик бўлиши, улар натижаси кутилганидек бўлиб чиқмаслиги мумкин. Бу каби кузатишлар анъанавий фан учун одатий ҳол бўлиб, жиддий синергетика уни бошқача сўзлар ёрдамида ифодалашга интилмайди. Унинг вазифаси – социал тизимга кичик (шартли тасодифий ёки шартли ташкил этилган) таъсирлар ҳам тизим хоссаларини сакраб (кескин) ўзгартирадиган вазиятларни моделлаштириш имконияти исботланган бўлса, келажакда ҳам ҳозирда рўй берганидек қайтарилиш ё қайтарилмаслигини тушуниб етишдан иборат. Хаос назарияси мунозараларда аргументларни аниқлаштириши ёки тўлдириши, улар тилини янги тушунчалар билан бойитиши мумкин. Бироқ хаос назариясининг иқтисодиёт фанидаги роли фақат қўшимча метафоралардан иборат эмас, албатта. Швециялик мутахассислар шундай дейдилар: “замонавий тизимлар назариясида энг ёрқин ҳодиса хаосни кашф этиш бўлди… Хаосни иқтисодий назариянинг мавжуд пойдеворидан айри ўрганиш мумкин эмас”.Иккинчидан, синергетикага доир баҳс-мунозаранинг муҳим жиҳати скептикларнинг “тасодиф” ва “зарурат”нинг анъанавий бўлинганлигини сақлаб қолиш зарурлиги ҳақидаги талабидир. Одамлар ҳаракат қилиш сабаблари уларнинг индивидуаллигига боғлиқлигидан келиб чиқиб, хаос назариясини инсон онги соҳасига қўллаб бўлмайди деб ўйлаш учун асос бор. Аммо кўпгина хорижий психологларининг бош мияси иши ва социал ахлоқнинг хаотик режимларига доир ишларида бу фикрга қарши чиқилган. Фаннинг ўзи “улкан бифуркация марказида” жойлашиб, уни тадқиқ этиш учун ишчи қуроли бўлиб динамик тизимлар назарияси ҳисобланади.Учинчидан, хаос назариясида одамларнинг нисбатан онгли ҳаракатларига ўрин йўқлиги тўғрисидаги фикр ҳам ўзига эътиборни жалб этади. Инсон “хаоснинг даҳшатли кучи олдидаги ўйинчоқ” бўлиб кўринади. Шу билан бирга қуйидагиларга ҳам диққат қилиш лозим: хаос назарияси оптимизм руҳини пайдо қилиши ҳам мумкин. У инсоннинг “ўйинчоққа” айланиш вазиятлари ривожланиш жараёнининг меъёрини намойиш этмай, балки ўзига хос истисно бўлиб, ижтимоий тизим бифуркация нуқталарига (яъни асло исталган вақтда эмас) келганида рўй беришини кўрсатади.Тўртинчидан, синергетик таҳлил танқидчилари тарихий тараққиёт (ривожланиш) оқим, йўналиш, асосан зарурат бўлиб келишига ишора қиладилар. Тасодиф муюлишлар, яъни бифуркация нуқталарида жиддий аҳамият касб этиб, улар ўтилганидан сўнг яна зарурат “ғолиб келади”. Аммо бу ҳолда тасодиф “заруратни рўёбга чиқаришга қаратилмаган”: у заруратга нисбатан ўз автономиясига эга. Унга заруратнинг бир неча эҳтимолий вариантлари орасидан танлаб олиш имкони берилган.

Тизимларнинг нобарқарор ривожланиш даврларидаги ишлашининг мураккаблиги ва олдиндан билиб бўлмаслигини ҳисобга олиш анча кўпроқ эътибор талаб қилади. Бундай ҳолларга кўплаб мисоллар келтириш мумкин – давлатлар тарқалиб кетиши, ташқи хуружлар, давлат тўнтаришлари, кенг кўламли террорчилик ҳаракатлари, урушлар, молиявий ва бошқа кризислар, жадал кечадиган ислоҳотлар, оғир электорал вазиятлар, инқилоблар, жамиятнинг қудратли норозилик билдиришлари кабиларни киритиш мумкин. Айнан ана шундай шароитларда “аҳамиятсиз” сабаблар сиёсий ва халқаро жараёнларнинг траекториясига ҳал қилувчи таъсир кўрсатиши мумкин.Бифуркация нуқтаси яқинида юзага келадиган “хаос” тартиб йўқ бўлиб кетишини англатмайди. Айтиш мумкинки, жараён кечиши ички жиҳатдан (ташқи сабаблар туфайли эмас) билиб бўлмайдиган кўриниш олади. Шунга боғлиқ ҳолда социал билим методологлари томонидан муҳокама қилинадиган асосий масала – ижтимоий тараққиёт муқобилларини танлаш механизмлари, бифуркация нуқталарида аввалдан аниқлаб ва башорат қилиб бўлмайдиган тасодифларнинг таъсиридир. Синергетиканинг социал фанларда қўлланишининг амалий методик жиҳати ҳам муҳим ҳисобланади. Агар манбалар жараённинг давомли ривожланиш қонуниятларини қайта тиклаш имконини берса, компьютерлаштирилган услубиётлар ёрдамида унда хаотик режимлар, шу жумладан ташқи сабаблар таъсирисиз, шунчаки жараённинг ночизиқли ривожланиши юзага келадиганларининг пайдо бўлиш эҳтимолини аниқлаш имкони туғилади. Синергетиканинг социал-гуманитар билимга таъсирининг уч даражаси тўғрисида айтиш мумкин: концептуал, категориал ва услубий. Фикримизча, синергетик ёндашувлар айнан шундай тартибда ижтимоий-амалий фанлар методологияси ва амалий таҳлилига кириб боради. 1982 йили ночизиқли динамика масалалари бўйича россиялик мутахассис Ю.А. Данилов синергетиканинг ночизиқли тизимлар ишлашининг хусусиятларини ҳисобга олган таърифини берди: “Асримизга фан тараққиёти келтирган кўплаб фахрий унвонлар орасида “ночизиқлилик асри”ни – энг жарангдор ва гўзал номлардан деб бўлмайди, аммо у энг аҳамиятли ва арзигулик… Ночизиқли функциялар олами, унинг ортида турган ночизиқли ҳодисалар дунёси каби ўзининг чексиз турли-туманлиги билан хавотирга солиб, қалбларни эгаллайди ва ўзига жалб этади. Бу ерда шунчаки доимий стандартга ўрин йўқ, бунда ўзгарувчанлик ва шакллар хилма-хиллиги ҳукмрон”. Синергетикани кўпроқ келиб чиқишидан қатъи назар тизимлар эволюциясининг умумий қонуниятлари қизиқарлидир, холос. Ўзига хосликни чеккага суриб қўйиб, айтиш мумкинки, бу фан улар эволюциясини умумлаштирувчи тилда баён этишга интилиб, турли фанлар гуруҳи воситалари томонидан ўрганиладиган, аммо ягона моделга олиб келадиган ҳодисалар гуруҳининг ўзига хос изоморфизмини белгилаб беради. Ягоналикни белгилаб олиш синергетикага бир фан соҳаси ютуқларини бутунлай бошқа йўналиш вакиллари тушунадиган қилиш имконини беради. Бунда синергетика бир неча фан чегарасида юзага келадиган чегаравий фанлардан (физик кимё ва математик биология каби) эмас. Синергетика алоҳида фанлар “ўзиники” деб билган қонуниятлар ва боғлиқликларининг умумий жиҳатларини белгилаб, ўрганадиган метафан вазифасини бажариши мумкин. Янги фанлараро йўналишнинг шаклланиш жараёни осон кечмади, албатта. Ўз вақтида синергетика тарафдорлари ва унга қарши бўлганлар ўртасидаги кўп мунозаралар бўлиб ўтган. Аммо бугунги кунда ўз-ўзини ташкиллаштириш, турли жараёнлар динамикасидаги ночизиқли самаралар, улар ҳолатининг хаослашуви (тартибсизлашуви) кўплаб фан вакиллари томонидан ўрганилмоқда. Турли соҳа ва йўналиш вакиллари синергетика категория-тушунча аппарати ва услубларидан фойдалана бошладилар. Давом этаётган мунозаралар ушбу “метафаннинг” айнан қайси “қатламлари” у ёки бу алоҳида фанда самаралироқ фойдаланиши мумкинлиги хусусида бормоқда. “Ночизиқлилик” тушунчаси тўғрисидаги илмий мунозаралар қисман жаҳон илмий ҳамжамиятининг эпистемиологик қарашларидаги ўзгаришлар билан боғлиқ бўлиб, бу ҳолда сиёсий муаммолар ва конфликтлар проблематикасининг глобаллашуви ночизиқлилик ғоясининг ижтимоий фан вакиллари томонидан қабул қилинишига сабаб бўлди. Кейинги йилларда синергетиканинг янги “тармоқ” йўналишлари “оёққа туриш” жараёни юз бериб, улар орасида социал синергетикани кўрсатиб ўтиш лозим. Россиялик файласуф В.П. Бранский уни қуйидагича кўрсатади: “Социал синергетика социал ўз-ўзини ташкиллаштиришнинг умумий қонуниятлари, яъни социал тартиб ва социал хаос ўзаро муносабатларини тадқиқ этиш билан шуғулланади”. Тарихий тараққиёт назарияси қурилишига турлича ёндашувларни қиёслар экан, ушбу муаллиф анъанавий назария (Гегель диалектикасига бориб тақалади) ривожланишни бир тартибдан бошқасига ўтиш деб кўриб чиққанлигини қайд этади. Хаос умуман ҳисобга олинмаган ёки қўшимча (ортиқча) ва шу сабабли тартиблар қонуний алмашинувининг (одатда, нисбатан соддасининг мураккаби билан) муҳим бўлмаган маҳсули сифатида кўриб чиқилган. Аммо хаос синергетика учун ривожланишнинг тартиб каби қонуний, “тенг ҳуқуқли” ва ўрганишга молик босқичидир. “Синергетика ривожланиш эски назариясининг шунчаки янги тилга кўчирилишидан иборат эмас, балки узоқни кўзлаган ривожланиш ва умумлаштиришдир”. Ночизиқлилик ғояси ўз ичига эволюция йўлларини танлашнинг кўп вариантлилиги, муқобиллилиги, унинг ортга қайтмаслигини олади. Ночизиқли тизимлар номунтазамлик, ёки нобарқарорлик шароитларида тасодифий, кичик таъсирларга нопропорционал реакция бериб, бу бифуркацияларда (эволюция йўлларининг шаҳобчалари), фазали ва ўз ҳолича юз берадиган ўтишларда намоён бўлади. Бу каби тизимларда маҳаллий (локал) жараёнлар сақланиб, қўллаб-қувватланади ва уларда тузилмалар эволюцион яхлитликка жамланишнинг баъзи қонунларига биноан интеграцияланиб, бирлашадилар. Параллел равишда уларнинг мураккаблиги ортиши босқичларида ушбу тузилмалар хаотик тарзда парчаланиши юз беради. Хўш, бифуркация нуқтасида тизимнинг ривожланиш вариантлари сони чекланганми ё йўқ? Синергетик моделлаштириш ҳатто бифуркация (аниқроғи, полифуркация) нуқталарида ҳам ҳар нарса юз бермаслигини кўрсатди. Реал сценарийлар сони доим чекланган бўлиб, ҳодисалар режимлардан (траекториялардан) бирига кирган экан, тизим тегишли якуний ҳолат (аттрактор) йўналишида ўзгариб боради.

 Сўнгги ўн йиллик давомида ижтимоий фан методологлари эътиборини синергетика концепциялари ва у билан боғлиқ хаос назарияси тобора кўпроқ ўзига жалб этмоқда. Синергетиканинг асосий назариялари пайдо бўлишини Илья Пригожин – кимёвий физика соҳасидаги Нобель мукофоти лауреати, бельгиялик олимнинг илмий фаолияти билан боғлаб, номувозанатли тизимлар физикасини ўрганар экан, у унинг “Хаосдан келиб чиққан тартиб” китоби номида акс этган янги эффектларни кашф этди. Бироқ ушбу номда ўз аксини топган фикрни янги дейиш қийин. XIX аср бошларида бу “формулани” М.Т. Каченовский жорий этиб, у немисча “Европадаги сиёсий мувозанат тўғрисида” номли мақолага берган шарҳида шундай деб ёзади: “Хаосдан тартиб барпо бўлади”. Аммо уни ҳам ушбу парадоксни кашф этган дея олмаймиз. Синергетика мураккаб фан, ўз-ўзини ташкиллаштириш, мураккаб динамик тизимлар тараққиётининг номунтазам даврларда ҳолати кескин ўзгариши мумкин бўлган универсал қонуниятлари тўғрисидаги таълимот деб ҳам аташади. Синергетик методологиянинг тасдиқланиши ижтимоий-сиёсий ва табиий фанларда янги ғояларнинг яратилишига сабаб бўлди. Синергетика (ўзини ташкил қилиш назарияси) хаос ва тартибнинг ҳолатини чегаралаш заруратини белгилайди.Xаотик системаларда ҳар бир элементнинг ҳолати етарлидир, уларнинг ўзаро ҳаракати-тасодиф. Лекин тасодиф конструктив бошланишдек кўриб чиқилади. Xаоснинг қайсидир бўлаги — бу ёмонлик эмас деб кўрсатилган. И. Пригожиннинг асосий ғояси: бошқарилувчи xаос оптималдир. Бу ёндашув «флуктуация орқали тартиб»ни мураккаб тизимларда процессларнинг қайтмаслиги алоҳида кўрсатилади. Уларнинг детерминлашиш муаммоси бошқача қўйилади. Тасодифлар уларни камрок қаттиқ қилади. Ривожланиш процесси бир чизиқли эмас, кўп вариантлидир: ижтимоий ҳаракатлар-ишончли xарактерга эга. Синергетика ижтимоий жараён устида тўлиқ назоратни кўрсатади. Ижтимоий ташкиллаштириш жараёнига субъект томонидан бошқариш таъсири киритилади. У бу жараёнга тузатишлар киритади, лекин уни тўлиқ бўйсиндирмайди. Инсон шароитларининг чегаралари аниқланади. Маълум бўлишича, ҳамма муаммолар ҳам ечимга эга эмас, ҳар қандай ҳолатда эффектив ва қонунийдир эмас. Ижтимоий қобиқ янги синергетик ўқишнинг бир бўғинидир. Ҳақиқатан ҳам, у мавжуд ва тасодифий ҳодисаларнинг доимий тўқнашувини ифодалайди. Унга кўпгина стабиллашмаган жараёнлар чиқади. Ўйланган ва режалаштирилган нарсалар тескарисига айланиб кетиши ва бошқача ривожланиши ҳам мумкин. Жамиятнинг синергетик тушунчаси уни кўп қиррали тизимдек қабул қилади.Синергетика асосчиларидан бири, немис физик олими Герман Хакен уни ўз-ўзини ташкиллаштириш тўғрисидаги, “кўплаб кичик тизимларнинг биргаликдаги ҳаракати ва таъсири, бунинг натижасида макроскопик даражада янги тузилма ва тегишли фаолият юритилиши юзага келадиган назария” деб таърифлайди. 1970-йилларда ўз-ўзини ташкиллаштиришнинг умумий қонунлари мавжудлиги масаласи билан шуғулланган Хакен уни ўзи синергетика деб ном берган фан доирасида ўрганишни таклиф этган. Аслини олганда, ХХ асрнинг 80 йиллардан бошлаб, Германияда ўз-ўзини ташкиллаштириш ва номувозанатлилик тўғрисидаги фан айнан ана шундай номлана бошлади. Аммо Франция ва Бельгияда уни “диссипатив тузилмалар назарияси”, АҚШда эса – “динамик хаос назарияси” (М.Фейгенбаум) деб атадилар. Кўпинча ўз-ўзини ташкиллаштириш тўғрисидаги фан “дарахтининг” барча шохларини “complexity science” (мураккаб нарсалар ҳақидаги фан) деб номлайдилар. Ушбу парадигмага мувофиқ ривожланиш тизимнинг барқарор ҳолатларининг давомли даврлари кетма-кетлиги деб англаниб, улар қисқача хаотик фаолият даврлари билан узилиб, шундан сўнг навбатдаги барқарор ҳолатга (аттракторга) ўтиш (бифуркация) рўй беради. Мураккаб нарсалар ҳақидаги фан парадигмасининг муҳим жиҳатларидан бири ўз-ўзини ташкиллаштириш ғояси билан боғлиқ. Унинг аҳамияти жаҳон сиёсий, иқтисодий, экологик ва ўзга жараёнлари ривожига жиддий таъсир кўрсата бошлайдиган тармоқли ҳамжамиятлар роли кучайиши билан орта бошлайди. Бунда ўз-ўзини ташкиллаштиришнинг ички манбаи бўлиб ривожланишнинг нобарқарорлик ва барқарорлик, бетартиблик ва тартиб, тасодифийлик ва зарурат каби бир-бирига зид тенденцияларининг ўзаро фаолияти ва таъсири хизмат қилади. Турли илмий фан вакиллари бир-биридан алоҳида ҳолда мураккаб тизимлар элементларининг ночизиқли боғлиқликларини ўрганаётган ўз-ўзини ташкиллаштириш назариясини қўллаш Интернет глобал макони каби қудратли ва ички ҳолатини сакраб ўзгартиришга мойил бўлган тизимлар эволюцияси қонуниятларини яхшироқ тушуниб олиш имконини беришини қайд этадилар.Синергетиканинг муҳим қоидаларидан бири – очиқ ўз-ўзини ташкил этадиган макротизимларда соф ахборот ўзаро ҳамкорликларга асосланган кооператив ҳодисалар (интеграция) юз бериши мумкин. Улар ўз ҳолича, яъни тизимдан ташқари таъсирларсиз янги тузилмалар ва ҳодисаларни яратиши мумкин. Россиялик олимлар Е.Н. Князева ва С.П. Курдюмовлар ночизиқли синтезнинг потенциал шакллари сони чекланганлигини таъкидлаб ўтадилар. Ҳар қандай тузилма интеграцияланмайди ва бу ривожланишнинг ҳар қандай босқичида ҳам юз бериши мумкин эмас. Демак, интеграция ўз-ўзича ёки эркин тарзда рўй бермайди. Шу сабабли синергетика эътибори мураккаб тизимлар механизмлари ўз-ўзини ташкиллаштиришининг нобарқарор ҳолати моментларида тадқиқ этишга қаратилиб, тизимнинг барқарорликка томон у ёки бу йўлни танлаши ана шу пайт маълум бўлади. Барқарор ҳолат вариантлари эса синергетикада “тизим эволюциясининг тузилма-аттракторлари” деб белгиланади. Механизмларни ўрганиш хаос тизимини ўз-ўзидан енгиб ўтиш йўлларини шундай таҳлил қилишни назарда тутиб, бунда эволюция жараёнларининг вақт давомида сиқилиш алгоритмларини аниқлаш мумкин бўлади. Кичик, аммо топологик жиҳатдан тўғри ташкил этилган таъсир, агар у муҳит ўзининг ва уни ташкиллаштиришнинг барқарор ҳолати хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда кўрсатилса, тизимда нопропорционал кучли самара бериши мумкин. Демак, бу каби таъсирнинг стратегияси ва тактикасини тўғри белгилаб олиб, назарий жиҳатдан тизимни оралиқ эволюцияларнинг узундан-узоқ йўлини кезмай, ривожланишнинг “қулай, мақбул” траекториясига “олиб чиқиш” мумкин бўлади. Албатта, бу жуда хавфли стратегия бўлиши мумкин. Синергетикага оид адабиётларда “улкан сакрашлар” хавфи, аттракторларнинг барча вариантлари (эҳтимолий барқарор ҳолатлар) хусусиятларини англаш зарурати, улар ичидан ягона, мазкур муҳит шароитига мувофиқини танлаб олиш аҳамияти тўғрисида кўрсатиб ўтилади. Муҳитга унинг учун хос бўлмаган ташкиллаштириш шаклларини “тиқиштириш” ўта хавфли. Синергетика концепцияларининг умумилмий парадигма сифатида тарқалиши шунчаки ижтимоий-гуманитар фанлар категория аппаратини кенгайтириш эмас, балки ночизиқли динамик тизимлар ва хаоснинг математик назарияси доирасида ишлаб чиқилган баъзи универсал математик моделлардан фойдаланиш масаласини кўтарди. Бироқ синергетика реал ҳаётда “жараёнлар ривожининг чизиқли кўриниши” ва “мувозанатли ҳолатлар” ҳамиша ҳам устувор бўлмаслигидан келиб чиқади.

 

Сенинг мадҳинг ҳар тонг бонг урсин,

Фарзандларинг бағрингда кулсин,

Биз болангмиз ташлаб кетмаймиз,

Ўзбекистон сендан кечмаймиз.

 

Ватан фарзандлар камолидан шон-шавкат ва қудрат топади. Санъат, илм-фан ва спорт оламида ўз салоҳиятини, юксак ижрочилик маҳоратини, метин иродаси ва ақл-заковатини намойиш этиб, халқимиз, Ватанимиз довруғини дунёга таратаётган йигит-қизларимизнинг кун сайин кўпайиб бораётгани шу заминда Ватанга муҳаббат, ғурур-ифтихор туйғуси билан яшаётган ҳар бир инсонни қувонтиради.

Юртимизда ўтказилиши анъанага айланган тадбирларимиз жуда кўп. Олий таълим муассасалари ўртасида “Ягонасан, муқаддас Ватан!” республика кўрик-танловининг ўтказилиши ҳам мана шундай анъанавий тус олган байрамларимиздан ҳисобланади.

Ушбу кўрик-танлов Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил апрельдаги “Ягонасан муқаддас Ватан!” кўрик-танловини ўтказиш тўғрисида” ги ПҚ-191-сон қарори ижросини ва Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2014 йил 17 июньдаги 231-сонли буйруғи ижросини таъминлаш мақсадида ҳамда талабаларнинг Ватанга садоқат, унинг тақдири учун даҳлдорлик ҳисси билан йўғрилган, мазмунан теран, бадиий етук қўшиқлар яратишга ва куйлашга бўлган қизиқишларини янада ошириш мақсадида ташкил этилган. Бу йилги кўрик-танловнинг иккинчи босқичи жорий йилнинг 25 июнь куни Тошкент темир йўл муҳандислари институти фаоллар залида ўтказилди.

Тадбирда ТДАУ, ТИМИ, ТАТУ, ТДЮИ, ЖИДУ, ТИУ, ТВПедИ, ТТЕСИ институтидан иштирокчилар таклиф этилдилар. Кўрик-танлов иштирокчиларининг чиқишларини одилона баҳолаш учун ҳайъат аъзолигига Ўзбекистон Давлат маданият ва санъат институти, Ўзбекистон Давлат консерваторияси ва “Ўзбекнаво” эстрада бирлашмасидан вакиллар таклиф қилинди. Бундан ташқари тадбирда ҳудудий комиссия раиси Тошкент темир йўл муҳандислари институти ректори М.Х.Расулов, институт проректори А.Н.Ризаев, маънавият ва маърифат бўлими бошлиғи С.И.Саипов ҳамда бўлим ходимлари, иштирокчи олий таълим муассаса жамоа раҳбарлари ҳам иштирок этишди.

Танловнинг кириш қисмида Тошкент темир йўл муҳандислари институти маънавият ва маърифат бўлими бошлиғи С.И.Саипов Олий таълим муассасалари талабалари ўртасида ўтказиладиган “Ягонасан, муқаддас Ватан!” кўрик-танловнинг иккинчи босқичи билан барча иштирокчиларини табриклади ҳамда ҳар йили ўтказилиб келинаётган “Ягонасан, муқаддас Ватан!” Республика кўрик-танловини ташкил этилиши ёшларимизнинг иқтидорини ва қобилиятларини ривожлантириш, ўз маҳоратларини кўрсатишлари учун ажойиб имконият эканлигини таъкидлади.

Олий таълим муассасаларининг қайси тартибда чиқишлари қуръа ташлаш йўли билан аниқланди.

Танловда Тошкент темир йўл муҳандислари институти талабаси Зияев Авазбек “Замин”, Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти талабаси Ибрагимов Умид “Ҳеч кимга бермаймиз сени Ўзбекистон”, Тошкент давлат аграр уиверситети талабаси Хамзаев Абубакр “Марду-майдонлар”, Тошкент ислом университети талабаси Бурхонов Фазлиддин “Ватан” номли ашуласи ҳамда Тошкент ирригация ва мелиорация институти талабаси Тошпўлатова Зулфия хўр ижросида “Ватаним” номли ашулалари билан иштирок этишди.

         Барча иштирокчиларнинг чиқишлари ҳакамлар ҳайъати томонидан баҳолаб борилди. Якуний хулосага кўра “Ягонасан, муқаддас Ватан!” кўрик-танловининг

         3-даражали дипломи билан Тошкент ислом университети талабаси Бурхонов Фазлиддин

         2-даражали дипломи билан Тошкент давлат аграр уиверситети талабаси Хамзаев Абубакр

         1-даражали дипломи билан Тошкент темир йўл муҳандислари институти талабаси Зияев Авазбеклар тақдирландилар.

Қолган барча иштирокчилар “Ягонасан, муқаддас Ватан!” кўрик-танловидаги фаол иштироки учун фахрий ёрлиқлар билан тақдирландилар.

Танлов ғолиби “Ягонасан, муқаддас Ватан!” кўрик-танловининг учинчи босқичига тавсия этилди.

ТТЙМИ Маънавият ва маърифат

бўлими услубчиси

Х.Юсупова

 

Қайда илм-фан бўлса,Маънавият ўсади.

Ахлоқсизлик йўлини

Маданият тўсади.

 

Энди сизга завқланиб,

Таништирсам масканим.

Бу олийгохим менинг,

Ғуруриму жон-таним.

 

Ўқув юртим ичида

Мўжазгина бир хона 

Бу ерда иш юритар 

Бир ака ва уч она.

 

Ҳаммаси ўз ишида 

Шошиб, елиб учади.

Илмга чанқоқларни 

Бари севиб қучади.

 

Бу йўлда Сарвар ака

Мағрур кўтаради қад.

Ҳамма ишда етакчи

Опажоним Малоҳат.

 

Бўлса тадбир ё байрам,

Пайдо бўлар шу жойда

Мактубадек бир малак,

Яшаганмикан ойда?

 

Илм-фаннинг жавобин

Қийналмасдан топамиз.

Дилфузадек опам бор,

Доим олға чопамиз.

 

Ҳар қадамда ёнма-ён,

Барчамизга бўлиб бош.

Зокиров Ботир ака

Маънавиятга йўлдош.

 

Булар бари битта жон,

Опа, ака, сингиллар.

Кучин бир жойга урса,

Ҳар қандай иш енгилар.

 

Маънавият хонаси

Шундай қудратга эга.

Зокиров Ботир ака 

Доим биз билан бирга.

 

Шундай инсонлар бўлса,

Юксаламиз, сўнмаймиз

Маънавият йўлида

Хеч кимдан кам бўлмаймиз.

ТТЙМИ талабаси

Ибрагимов Хамза

Bilimdon, har jihatdan yetuk, g’ayrat-shijoatli shaxslarni,

o’z mamlakatining chinakam vatanparvarlarini tarbiyalay oladigan,

ularni buyuk milliy madaniyatning ulkan ma’naviy merosi bilan boyita oladigan,

jahon fani va madaniyati durdonalaridan bahramand eta oladigan mamlakatgina,

millatgina buyuk kelajakka erishishi mumkinligini yoddan chiqarmaslik lozim.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov

 

 

Fikri sog’lom, iymon-e’tiqodi mustahkam, bilimi va ma’naviyati yuksak, vatanparvar yoshlar — “O’zbekiston – kelajagi buyuk davlat”ni bunyod etishdek ulug’vor maqsadni amalga oshiruvchilari, kelajak egalari hisoblanadilar. O’zbekiston yoshlarining kamoloti manashu maqsadning mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Prezidentimizning 2014 yil 6 fevralda qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarori ham aynan shunday harakatlarning yanada yuksak bosqichga ko’tarilishini tasdiqlab beradi. Ushbu qarorning ijrosini ta’minlash bo’yicha respublikamizning barcha hududlarida targ’ibot-tashviqot ishlari izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Jumaladan, Toshkent temir yo’l muhandislari institutida ham ushbu qaror ijrosini ta’minlash hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2014 yil 24 martdagi 87-04-347-sonli va 31 martdagi 87-02-903-sonli modem, 2014 yil 21 fevraldagi 64-sonli va 10 fevraldagi 44-sonli buyruqlari ijrosini ta’minlash, shu orqali talabalarning siyosiy-huquqiy ongini va madaniyatini oshirish borasida bir nechta tadbirlarni o’tkazib kelmoqda. Bu borada o’tkazilgan 2014 yil 12 martda Institutning professor-o’qituvchi, xodim va talabalari O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati binosiga tashrifi hamda Senatning “Tashqi siyosat masalalari” qo’mitasi raisi Safoyev Sodiq Solixovich bilan o’tkazilgan uchrashuv, 2014 yil 5 aprelda Institutning professor-o’qituvchi, xodim va talabalari O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati binosiga tashrifi hamda Senatning “Qonunchilik va sud-huquq masalalari” qo’mitasi raisi Svetlana Boymirzayevna Ortiqova va ushbu qo’mitaning a’zosi Erkin Ro’zmetovlar bilan o’tkazilgan davra suhbati, 2014 yil 8 aprelda Institutning professor-o’qituvchi, xodim va talabalari O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi binosiga tashrifi va Qonunchilik palatasi “Budjet va iqtisodiy islohotlar masalalari” qo’mitasi vakillari bilan o’tkazilgan uchrashuv va davra suhbatlari bunga misol bo’la oladi. Ikki qismdan iborat o’tkazilgan uchrashuv davomida talabalar Oliy Majlis senatorlari va deputatlarining ma’ruzalarini tingladilar. Ma’ruza so’ngida talabalar siyosiy—huquqiy bilimlarini kengaytirdilar hamda o’zlarini qiziqtirgan savollari bilan qatnashishdi. Tadbir davomida deputatlar va senatorlar tomonidan talabalarga Milliy parlamentimizning rivojlanish tarixi, 2013-2014 yillarda qabul qilingan va qabul qilinayotgan qonunlar, ularning ahamiyati, O’zbekiston Respublikasida Qonunchilik va sud-huquq masalalari, O’zbekiston Respublikasida budjet, pul-kredit, bank-moliya masalalari haqida gapirib berildi hamda O’zbekiston yoshlarining millatidan qat’iy nazar, jahondagi va mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy jarayonlarning yaratuvchisi, ishtirokchisi sifatida mavqelari mustahkamlanib borayotganligi hamda bu jarayon uzluksiz davom etishiga yetarlicha huquqiy zamin yaratilganligini aytib o’tishdi. Tadbirning ikkinchi qismida talabalar Oliy Majlis binosi hududi, unda joylashgan bo’limlar va qo’mitalar bilan yaqindan tanishdilar. Binoning o’ziga xos milliyligimizni o’zida aks ettirgan arxitektura san’ati ishtirokchilarda katta qiziqish uyg’otdi. Ushbu uchrashuv jarayonida Qonun chiqaruvchi hokimiyatimiz- Oliy Majlisning tarixi, buguni va kelajagi xususidagi fikrlari yanada boyitildi. O’zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlatni barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo’lidan dadil qadamlar bosib bormoqda. O’ylaymizki, mana shunday o’tkazilayotgan davra suhbatlari, uchrashuvlar talabalarning siyosiy-huquqiy ongini va madaniyatining yuksalishiga, yurtimizdagi siyosiy jarayonlardagi uzviylikni chuqur anglashga va yangi qadamlarni dadil qo’yishga zamin yaratadi. O’z Vataniga, ona xalqiga sadoqatli, dilida Vatanga iftixor tuyg’usi bilan yashayotgan har bir inson, jumladan, yoshlar ham buni anglashi kerakdir, zero, yurtimiz kelajagi yoshlar qo’lida!!! 

Ғишт қолипидан кўчгач, айтиладиган сўз айтиб бўлингач, имкон қўлдан бой берилгач, вақт ўтиб бўлгач… Ишдами, уйдами, жамиятдами – фарқи йўқ, бу ерда айтилганлар сўзларга эътиборсиз бўлманг. Чунки, муваффақият қозониш осон иш эмас, аммо чин дилдан хоҳласангиз бунга эришиш мумкин.Ҳар биримиз туғиламиз, ўсамиз ва яшашни ўрганамиз. Ҳамма ҳам бир хил шароитда дунёга келавермайди – барчанинг ўз тақдири, ўз қисмати, ўз кураши, ўз ҳаёти бўлади. Бу курашда ҳар биримиз жароҳат оламиз. Қайсидир жароҳатлар олдинроқ, қайсидир жароҳатлар кейинроқ битиб кетади, аммо ишонинг – барча жароҳатлар ҳам битади. Албатта, шундай жароҳатлар ҳам бўладики, уларнинг изи ва оғриғи бир умр юрагимиздан кетмайди, аммо асосийси – таслим бўлмаслик ва сабр-бардош билан ўз мақсадимиз сари олға интилишимиздир.Бу ҳаётда ҳеч ким мукаммал яратилган эмас, шу жумладан мен ҳам сиз ҳам. Ҳар доим ҳам энг яхшидан ҳам яхшироғи топилади. Мукаммалик – бу инсоннинг ўзига ва ҳолатига боғлиқ бўладиган нисбий тушунчадир. Аммо шундай бир тушунча борки, у ҳеч қачон ўзгармайди – бу етарлилик ҳолати. Ҳар бир инсон мукаммалликка интилади, аммо унга эришишнинг иложи йўқ, аммо ишонингки, бу интилиш таъминланганлик даражасига олиб келади.Ҳаётда одамларнинг сиздан нафратланиб юрадиган пайтлари бўлиши ҳам истисно эмас. Бу табиий: ахир муваффақият қозона олмайдиган кишилар муваффақиятга эришган кишиларни ёқтирмайдилар ва шу билан бирга уларнинг муваффақиятига ҳасад билан қарайдилар. Эътибор беринг-а, мен “муваффақият қозонган кишилар” демаяпман. Муваффақиятсиз бўлмаслик учун нимадир қилиш, ниманингдир йўлида курашиш керак. Биринчи уриниш, иккинчи уриниш, учинчи уриниш… Сиз муваффақиятсиз бўлишингиз мумкин, аммо ҳаракат қилиб, тиришиб, ўрганиб ва янги йўллар топиб, пировард натижада сиз албатта муваффақият қозонасиз.Муваффақиятсиз одамлар бу уринишларни амалга оширишдан қўрқадиган кишилар бўлиб, улар ҳамма нарсани биламан ва ҳеч қандай қийинчиликсиз ўрганиб оламан, дея ҳисоблайдиган кишилардир. Бундай кишилар муваффақиятга эришган одамларга юқоридан қарайдилар. Ва “Бунинг нимаси ажабланарли, мен бу ишни бир ҳафтада ўрганиб оламан ва бир-икки ойда унинг устаси бўлиб кетаман”, – дер эканлар, ўзлари жойларидан бир қадам ҳам силжий олмайдилар. Бундай одамлар сизга ҳасад қиладилар ва йўлингизга тўғаноқ бўлишга ҳаракат қиладилар. Уларнинг бундай қилишларига йўл қўйманг ва уларга эътибор қилманг. Изланишда давом этинг, муваффақият қозонишга ҳаракат қилинг. Ортга чекинманг. Икки, уч уринишдаёқ тўхтаб қолманг. Ёдингизда бўлсин, Эдисон ўзи ва яқинларига шундай деган: “Нима бўпти, 35 маротаба лампочка яратишга ҳаракат қилдим, аммо эплолмадим!” Бироқ у таслим бўлмади, изланишдан тўхтамади ва бугун биз ҳаммамиз унинг кашфиётидан баҳраманд бўлмоқдамиз. Сизнинг мақсадингиз муваффақият қозонмоқ бўлиши керак, унга эришиш учун эса ишлаш керак. Яхши ишлашга ўрганинг. Ҳаётингизнинг ҳар бир босқичининг баҳосини, айниқса ёшликнинг баҳосини билинг. Бошқаларнинг тажрибаларидан ўрганинг ва одамлар билан ўз тажрибаларингизни ўртоқлашинг.Бундан сизга иккита фойда бор. Биринчиси: сиз тажрибангизни бўлишаётган одам сиздан кўра тажрибалироқ бўлиши ва сизга қимматли маслаҳат бериши мумкин ёхуд унинг тажрибаси сиздан камроқ бўлиши ва сиз шу тариқа унга йўл кўрсатишингиз мумкин. Бу муваффақият формулаларидан биридир. Ҳаётнинг ҳар бир сониясидан унумли фойдаланинг, лекин ўзингизни фақат ишга бағишламанг. Ҳар доим юзингиздан ва қалбингиздан табассум аримасин – бу сизни ва атрофингиздаги одамларни рағбатлантириб туради.Онам менга доимо шундай дердилар: “Эътибор қилма, майли одамлар аввал қўйниларидаги барча тошларни отиб олсинлар”. Гарчанд бу осон бўлмаса-да, сабрли бўлинг ва улар буни қилиб бўлишларини кутинг. Ёдимда талабалик йиллари матбуотда “Онамга мактуб” номли кичкина мақолам чиққан эди. Унда “она, сиз менга ҳаётда сабрли бўлишни, ёлғон гапирмасликни, адолатли ва ҳақиқатпарвар бўлишни ўргатдингиз. Мана бугун ақлим тўлишиб одамлар билан бу борада баҳслашганда қийин аҳволга тушиб қоляпман. Чунки мени энг яқинларим алдади, ишонганим хиёнат қилди, дўстим сотди, ҳақиқатим бошимга бало келтирди. Сиз менинг тарбиямда адашмадингизмикан, сиз айтган ўша фазилатлар китоб саҳифаларини безагани яхши эмасмикан. Бугун мени китобларда ўқиган ҳаётим ўзимга қимматга тушаяпти-ку?” деган фикрлар бор эди. Онам ўшанда ҳам ўз фикрида туриб олганди. “Йўқ болам, адашманг, яхшилик ёвузлик устидан ҳамиша ғалаба қозонади. Сабр-қаноат мақсадга элтади. Бу дунёни меҳр асрайди”.  Орадан йиллар ўтди. Турмуш тавишлари билан рўбарў келдим. Турли хил тоифадаги одамлар билан, турли хил тақдирлар билан учрашдим. Мен учун ҳаёт ҳақиқати бир нарсада ўз аксини топди. Менинг назаримда ҳаётда сизнинг барча тошларингизни отиб бўлишингизни кутиб турувчи одамлар ҳам топилар экан. Сиз шахс сифатида ва ижтимоий жиҳатдан қанчалик ўссангиз, қўйнингизда тошлар шунча камая боради. Ёдингиздан чиқарманг: кўп йиллар ўтгач, инсон ҳаёти давомида унга отилган тошлар – бу унинг ўзи отган тошлар эканлигини англай бошлайди. Шунинг учун сиз ўз ҳаётингизда қанча кам тош отсангиз, ўз ҳаёт йўлингизда шунча кам тошларга рўпара бўласиз. Бировга тош отишдан олдин яхшилаб ўйлаб олинг ва ҳаммасини яхшилаб тарозига солинг, зеро, отилган тошни қайтариш мумкин эмас. Сиз етказган озор сизга етказишлари мумкин бўлган оғриқнинг олдида ҳеч нарса бўлмай қолиши мумкин. Асосийси – тош отиш эмас, балки уларнинг барчасини бир қилиб тўплаш.Озор, у хоҳ катта бўлсин хоҳ кичик, ҳар доим ҳам жароҳатлайди ва из қолдиради. Сизга озор етказишларига йўл қўйманг. Гарчи бировларга озор етказиш зарур бўлган пайтлар ҳам бўлади, аммо буни қилишдан олдин жуда яхшилаб ўйлаб олинг. Сўз оғзингиздан чиққунга қадар сизнинг қулингиз бўлади, аммо сиз уни айтишингиз билан ўзингиз унинг қулига айланасиз. Шахсан ўзим айтмаган гапларимдан ҳеч қачон пушаймон бўлмаганман. Аммо менинг ҳаётимда айтган сўзларим менга беҳисоб кўнгилсизликлар ва ташвиш келтирган пайтлар бўлган.Мактабда болаларнинг биринчи дарслиги алифбо бўлгани сингари хизмат поғоналаримизда муваффақиятга эришишимиз учун биз ўз алифбомиздан, унинг ҳақиқий тамойиллари ва мезонларидан фойдаланишимиз керак. Ва ниҳоят, келинг, барча маслаҳатларни ёдга олсак: ҳаётда аниқ мақсад қўя билиш ва унга эришиш воситаларини билиш керак. Касб эгаллаш, ишда муваффақият ва жамиятда ҳурмат қозониш асосий мақсад бўлиши лозим. Бунда пул фақат восита вазифасини ўтамоғи лозим, акс ҳолда, мақсад фақат пул топишдан иборат бўлса, айтиб ўтганимиздек, сиз қайси бир даражада муваффақиятга эришдим, деб ўйлайсиз, аммо пировардида ҳеч нарсага эришмаган бўлиб чиқасиз. Агар сиз ўз касбингиз оламида ва жамиятда тан олиниб, ҳурматга сазовор бўлсангиз, пулнинг ўзи қўлингизга кела бошлайди. Ишонинг, агар сизнинг мақсадингиз фақат пул топишгина бўлса, сиз жуда кўп нарсаларни бой беришингиз мумкин бўлади.Ортга чекинмаймиз! Ҳаёт йўналишини ўзимиз белгилаймиз: ҳеч нарсадан чўчимаймиз, чарчамаймиз, тиришқоқ бўламиз. Ва буни амалга оширарканмиз, бизнинг қийинчиликларга чидашимизга ёрдам берувчи виждон, инсонийлик, ҳалоллик сингари қадриятларни ҳамиша ёдимизда тутамиз, ва энг асосийси инсонлигимизни ҳеч қачон эсдан чиқармаймиз. Ана шундагина муваффақият бизга ҳаётда йўлдошимиз бўлади.Феруза ОРИПОВА

    Ҳозирги кунда таълим жараёнида инновацион педагогик ва ахборот технологияларидан кенг фойдаланиб, таълим самарадорлигини оширишга бўлган қизиқиш кун сайин ортиб бормоқда. Ушбу технологиялар асосида ўтказилган машғулотлар ёшларнинг муҳим ҳаётий ютуқ ва муаммоларига ўз муносабатларини билдиришларига, фикрлашга, ўз нуқтаи назарларини асослашга имкон яратади.Инновацион технологиялар педагогик жараёнга ҳамда ўқитувчи ва талабалар фаолиятига янгилик, ўзгартиришлар киритиш бўлиб, уни амалга оширишда асосан фаол ёки интерфаол методлардан фойдаланилади. Айнан шундай методлардан бири “Зинама-зина” методидир.Ушбу машғулот талаба ёки ўқувчиларини ўтилган ёки ўтилиши керак бўлган мавзу бўйича якка ва кичик жамоа бўлиб, фикрлаш ҳамда хотирлаш, ўзлаштирилган билимларни ёдга тушириб, тўпланган фикрларни умумлаштириш ва уларни ёзма, расм, чизма, кўринишида ифодалай олишга ўргатади. Бу метод талаба ёки ўқувчилар билан бир гуруҳ ичида якка ҳолда ёки гуруҳларга ажратилган ҳолда ёзма равишда ўтказилади ва тақдимот қилинади. Ушбу методнинг мақсади талабаларни эркин, мустақил ва мантиқий фикрлашга жамоа бўлиб ишлашга, изланишга, фикрларни жамлаб, улардан назарий ва амалий тушунча ҳосил қилишга, жамоага ўз фикри билан таъсир эта олишга ва уни маъқуллашга шунингдек, мавзуни таянч тушунчаларига изоҳ беришда эгаллаган билимларини қўллай олишга ўргатиш.  Ушбу методдан семинар, амалий ва лаборатория машғулотларида кенг қўллаш мумкин. Бунинг учун машғулот жараёнида қуйидаги воситалар: А-3, А-4 форматли қоғозларни тайёрлаб (ажратилган кичик вазифалари сонига мос) чап томонига топшириқлар номи ёзилган тарқатма материаллар, фломастер кабилар қўлланилади.Қўллаш технологияси:Ўқитувчи талаба ёки ўқувчиларни мавзулар сони қараб, 3-5- кишидан иборат кичик гуруҳларга ажратилади ( гуруҳларни сони 4 ёки 5 бўлган маъқул) Талабалар машғулотнинг мақсади ва уни ўтказилиши тартиби билан таништиради. Ҳар бир гуруҳга қоғознинг чап қисмига топшириқ номи кўрсатилган варақлар тарқатиладиЎқитувчи гуруҳ аъзоларини тарқатма материалда ёзилган топшириқлар билан таништиради ва шу вазифалар асосида фломастер ёрдамида қоғоздаги бўш жойга жамоа аъзолари биргаликда умумий фикрларни ёзиб чиқадиларини вазифаси топшириқ сифатида беради ҳамда вақт регламентини белгилайдиКичик гуруҳ аъзолари биргаликда тарқатма материалда кўрсатилган топшириқ бўйича фикрларни ёзма расм ёки чизма кўринишда ифода этадилар. Унда гуруҳ аъзолари имкони борича тўлароқ маълумот беришлари керак бўладиТарқатма материаллар тўлдирилганч, гуруҳ аъзоларидан бир киши тақдимот қилади, бу жараёнда гуруҳлар томонидан тайёрланган материал албатта, аудиториядаги пинборд (пинванд) доскасига ёки синф доскасига мантиқан кетма-кетликда тагма- таг (зина шаклида) илинади ва кичик гуруҳ вакили томонидан тақдимот қилинади. Ўқитувчи ва гуруҳ талабалари тақдимотни тинглайди ва топшириқ бўйича савол-жавоб асосида муҳокама этадилар, гуруҳлар томонидан тайёрланган материалларни баҳолайди ва машғулотни якунлайди.Ушбу методни қўллаш технологиясини хорижий тил амалиёт курси мисолида “TO BE” феълини ўргатиш жараёнига тадбиғини кўриб ўтамиз:“ TO BE ” ФЕЪЛИ№ Топшириқлар Мазмун1 Дарак шакли 2 Сўроқ шакли 3 Инкор шакли  Хулоса қилиб, шуни таъкидлаш жоизки дарс жараёнида зинама-зина методини қўллаш орқали талабаларда шахслараро муомала малакасини шакллантиришга; ёзма ва оғзаки нутқни ривожланишига; дарс жараёнида талабаларни фаоллашишига; талабаларда мотивация (қизиқиш)ни оширишга ҳамда назарий билимларни амалиётда қўллай олишга ўргатади.

ТТЙМИ п.ф.н., доц Дехканова М.У.  Академик лицей ўқитувчиси Дехканова М.

ХХI асрни глобаллашуви чегараларнинг барҳам топиши, ахборот-коммуникация технологиялари ва интернет асрига айланиб бораётганини исботлашга хожат бўлмаса керак. Замонавий ахборот коммуникация технологияларининг имкониятлари чексиз бўлиб, у шиддат билан ривожланмоқда. Маълумки, янгиланиш ва ислоҳатлар жараёни ҳеч вақт бирданига амалга ошмаган, негаки, бу инсон онги, тафаккури ва дунёқараши билан боғлиқ жараён. Инсон онги аста секинлик билан шаклланиб борар экан, унинг фаолияти билан боғлиқ бўлган янгиланиш ва ислоҳатлар жараёни ҳам муҳим аҳамият касб этади.  Ахборот асрида яшар эканмиз, инсон ва жамият ҳаётида ахборот оддий эҳтиёж меъёридан чиқиб сиёсий ва мафкуравий восита, бунёдкорлик ёки вайронкорлик кучига айланаётганига гувоҳмиз. Инсоният халқаро экстремизм ва терроризм доирасидаги ёвуз кучларнинг хуружларидан сезиларли азият чекмоқда. Бундан ташқари, бу интилишлар айниқса, мустақил тараққиёт йўлига чиққан янги давлатларнинг ҳаётида ўзига хос холда акс этмоқда. “Мана шундай вазиятда одам ўз мустақил фикрига, замонлар синовидан ўтган ҳаётий-миллий қадриятларга, соғлом негизда шаклланган дунёқараш ва мустаҳкам иродага эга бўлмаса, ҳар турли маънавий таҳдидларга, уларнинг гоҳ ошкора, гоҳ пинҳона кўринишдаги таъсирига бардош бериши амри маҳол” -деган эди юртбошимиз И.Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида. Бугунги кунда илғор коммуникация воситалари шароитида мафкуравий таъсир кўрсатиш тезкор ва шиддатли тус олиб, турли соҳа ва йўналишлар доирасида хилма-хил шаклларда намоён бўлмоқда. Бу мафкуравий таҳдидларнинг тарихан янги сифат босқичига кирганини кўрсатади. Айниқса ёшлар турли объектив ва субъектив омиллар таъсирида мафкуравий таҳдидларнинг асосий объектига айланмоқда. Натижада, ёшларда мафкуравий иммунитетни юксалтириш масаласи ҳар қачонгидан ҳам долзарб бўлиб бормоқда. Бунинг учун жамиятимиз ёшларининг ҳаётий мўлжал ва мақсадларини, орзу-истакларини билиш, маънавий-аҳлоқий ҳаётидаги устувор тенденцияларни аниқлаш зарур. Бу мафкуравий таҳдидларнинг олдини олишда асосий вазифалардан бирини ҳал қилишга замин яратган бўлар эди. Ўтиш даврида ахборот-мафкуравий идрок этиш билан боғлиқ вазиятнинг мураккаблигини, яъни давлат, жамият ва шахсда мафкуравий рақобат борасида етарлича демократик тажриба йўқлигида ҳамдир. Бугунги кунда демократик тараққиёт, модеринизация ва янгиланиш борасида белгиланган мақсадларга эришишда энг муҳим қадрият ҳамда ҳал қилувчи куч бўлган билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш ҳар қачонгидан ҳам долзарбдир. Ўзбекистонда 2012 йил 17 февралда Президентимиз ташаббуслари билан ташкил этилган “Юксак билимли ва интелектуал ривожланган авлодни тарбиялаш- мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модеринизация қилишнинг энг муҳим шарти” мавзусидаги конференцияда сўзлаган нутқларида шундай дедилар: “ушбу дастур… униб-ўсиб келаётган авлоднинг онгида демократик қадриятларни мустаҳкамлашга қаратилган бўлиб, қисқача айтганда, бу дастур ҳаётда ўз фикрига, ўзининг қарашлари ва қатъий гражданлик позициясига эга бўлган, ҳар томонлама етук ва мустақил фикрлайдиган шахсни шакллантиришни мақсад қилиб қўяди” . Аммо бугунги кундаги ёшларимиз қандай тарбия топаятдилар? Улар қайси ахборотлар, қайси муҳит таъсири доирасида шахс сифатида шаклланмоқдалар? Тўғрисини айтиш керакки, бугунги кунда кўпчилик ота-оналар турмуш ташвишига берилиб кетиб бола тарбияси масаласига камроқ эътибор қаратишмоқда. Аммо, ўтган асрнинг бошида яшаб ўтган маърифатпарвар адиб Абдулла Авлонийнинг “Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ” асарида “Тарбия, — бизлар учун ё ҳаёт — ё мамот, ё нажот — ё ҳалокат, ё саодат — ё фалокат масаласидир ”,- деган фикр-мулоҳазалари бугунги кунда ҳам ўз мазмун моҳиятини йўқотган эмаслигини ёдга олсак фойдадан холи бўлмайди. Албатта, ота-оналар имкон қадар ўз фарзандларини ҳеч кимдан кам бўлмаслиги учун замонавий технологиялардан, жумладан компьютердан фойдаланиш, Интернет тармоғига кириш имкониятларини яратиб беришмоқда.Муаммонинг ечимини излашда инсон ҳуқуқларини бузмасликка эътибор қаратилиши лозим. Бунда таъқиқлаш усулидан фойдаланишдан қочиш керак. Маълумки, Интернетдан турли миллат ва элат вакиллари фойдаланишади. Табиийки, бири учун оддий бўлган ахборот иккинчисининг маданий, анъаналарига тўғри келмайди. Ҳукумат қанча ҳаракат қилмасин, муаммони бир ўзи ёки қонунлар қабул қилиш йўли билан ҳал қилиши қийин. Ёшлар маънавиятига салбий таъсир қилувчи ахборот оқимининг иллатларини йўқотиш, тўғрироғи камайтиришнинг ягона усули ота-она ва жамоатчилик назоратини кучайтириш билан бирга уларда маънавий қадриятларимизга ҳурмат туйғуларини ҳам шауллантиришимиз зарур. Ота-оналар ёшларни уйда ва Интернет кафеларда Интернетдан қандай маълумотлар олаётганини билиб туришлари керак. Ҳар қандай ахборот оқимининг ёшлар маънавиятига таъсири хусусида сўз юритганимизда аввало бу масала замирида жамиятимизнинг, давлатимизнинг миллий хавфсизлиги ётганини назарда тутишимиз лозим. Шу маънода аввало икки масала мавзунинг долзарб нуқтасига айланади:биринчиси — ахборот оқими- мафкуравий таҳдид;иккинчиси — ёшлар маънавияти-яъни турли хилдаги ахборотга нисбатан ёшларимизда шаклланиши лозим бўлган иммунитет масалалари.Шу масалаларни алоҳида ўрганиб чиқишга уриниб кўрамиз. Биринчидан, ахборот оқими ўз моҳиятига кўра маълум бир мақсадга йўналтирилган бўлади. Унинг қанчалик ёшларимизга таъсир қилиши унинг олдига қўйилган мақсад сари жиддий йўналтирилганлигига боғлиқ. Табиийки, ахборот оқимининг салбий таъсири эса уларда шаклланган мафкуравий ҳимоя тизимининг мукаммаллигига боғлиқ. Агар фикрлар хилма-хиллиги ҳолати намоён бўлмаса, эркин фикрлаш қобилияти ривожланмаса, беқарорлик кўрсаткичи, сиёсий муносабатлар тизимида муаммоли вазият етилиб келаётганининг ўзига хос аломати сифатида талқин қилинади.Иккинчидан, аввало ёшларимизнинг мафкуравий иммунитети бугунги кунда қандай шаклланган деган савол пайдо бўлади. Масалани инсон омили нуқтаи назаридан ўрганадиган бўлсак, мафкуравий иммунитет-ҳар қандай ахборот таъсирига тушиб қолмаслик аввало ўша инсон онгу-тафаккури, идроки нечоғлик ўткирлигига, чуқур мушоҳада қилиш қобилиятига боғлиқ. Тўғри аввало ҳаммада ҳам бундай қобилият бирдек ривожланган эмас. Аммо, бу қобилиятни шакллантириш, идрок кўникмаларини ҳосил қилиш, инсон туғилганидан то шахс сифатида шакллангунига қадар давом этади. Хусусан, бунда маълум бир ёшдаги боланинг кўп китоб ўқиши, ўз мамлакати тарихини ўрганиши, урф-одатларга нисбатан ҳурмат руҳида тарбия топиши, бир сўз билан айтганда унда миллий эътиқод — миллий фахр шаклланиши муҳим ўрин тутади. Ўз миллати қадриятларини қадрлаган, ўз тарихини билган, Ватанга эътиқоди шаклланган ёшларнинг ахборот оқимларининг таъсирига тушиб қолиш эҳтимоли кам. Чунки бундай ёшларда ўзига хос психология ва ёндашув пайдо бўлган бўлади. У ҳар қандай ахборот замиридаги мақсадни англайди ва унга нисбатан муносабатини билдиради. Буюк мутафаккиримиз Абу Наср Форобий ёвузликни инсон бахтига ва жамият саодатига эришиш йўлидаги энг катта тўсиқ деб ҳисоблаган. Унинг фикрича, таълим ва тарбия баркамолликка эришишнинг муҳим воситасидир. Чунончи, таълим назарий ҳикмат, эзгуликларга ўргатади, тарбия эса, покиза аҳлоқий фазилатларни шакллантиради. Эзгулик ва бахт моҳиятдан битта тушунчадир. Бахт – мутлоқ эзгулик, зеро ҳақиқий бахтни фақат яхшилик, эзгулик рўёбга чиқаради, ёвузлик эса, бунга тўсқинлик қилади. Дарҳақиқат, бундай эзгу ғояларни ривожлантирган юртбошимиз “… фақат миллий ва умумбашарий қадриятлар уйғунлигини теранг англайдиган, замонавий билимларни, интеллектуал салоҳият ва илғор технологияларни эгаллаган инсонларгина ўз олдимизга қўйган стратегик тараққиёт мақсадларига эришиши мумкин эканини ҳамиша ўзимизга яхши тасаввур этиб келмоқдамиз” -деган эдилар.Ҳозирги замондаги энг катта хавф – инсонларнинг қлби ва онгини эгаллаш учун узлуксиз давом этаётган мафкуравий курашдир. Эндиликда ядро майдонларида эмас, мафкура майдонларида бўлаётган курашлар кўп нарсани ҳал қилади. ” Юртбошимизнинг бу фикрлари ҳозирда содир бўлаётган воқеа- ходисаларни тўла акс эттиради десак муболаға бўлмайди.Кўпгина мутахассислар кибертерроризмнинг хавфи ҳақида бот-бот гапиришсада, террористлар томонидан Интернетдан бериладиган маълумотларини назардан четда қолдирар эканлар. Ёшларимизни, жамиятимизни кибертерроризм ва Интернетдаги террористик ҳаракатлардан ҳимоя қилиш билан бирга, қатор антитеррористик ҳаракатлар мажмуини ишлаб чиқиш талаб этилмоқда. Бугунги ёшларнинг 90% асосий ахборот манбаи сифатида Интернетга мурожаат қилишади. Лекин уларда ахборот иммунитети шаклланиши суст бўлганлиги сабабли, миш-мишлар дунёси бўлмиш “Интернет” ёшларимиз маънавиятига салбий таъсир этмоқда. Бугунги кунда баъзи ёшларимиз- турли хил ғарб сериаллари таъсирига тушиб қолмоқдалар. Миллий қаҳрамонларимиз жасоратидан бехабар ўсаётган ёшларимиз маънавиятига қайтадан чуқур эътибор қаратмас эканмиз, уларнинг ўткир зеҳни, дунё билимларини эгаллаган бўлишларига қарамасдан Ватан манфаати йўлида хизмат қилишларига, бегона ғояларга берилмаслигига кафолат ҳам беролмаймиз. Уларни энг аввало Ватанга эътиқод, урф-одат ва қадриятларимизга садоқатли қилиб тарбияласаккина, исталган бузғунчи ғояларга нисбатан ўз ахборот иммунитетлари шаклланади. Мустақил ҳаётга қадам қўяётган янги авлод жамиятда мавжуд бўлган ғоялар таъсирида тарбияланади, муаян қарашлар ва ғояларни ўз эътиқодига сингдиради ва ўз навбатида янги ғоялар яратади ва тарғиб этади. Шу маънода бугунги авлод умуммиллий маънавиятни ва ғоявий муҳитни келажак авлодлар учун асрашга маъсулиятлидир.

Х.В. МУКСИМОВА ЎзМУ катта илмий ходим

Ахборот инқилоби дунёни жуда тез суратларда ўзгартириб, инсониятга унинг ҳаётий фаолияти соҳаларида янги ечимлар ва имкониятларни тақдим этмоқда. Янги ахборот коммуникация технологиялари ва ҳисоблаш техникасининг жадал тараққиёти натижасида ташкил топган ахборот инқилоби сиёсий, иқтисодий, ижтимоий – маданий соҳалардаги туб ўзгаришларнинг сабаби бўлиб бормоқда. Интернет каби глобал ахборот тармоқларининг юзага келиши, анъанавий иқтисодиёт моделлари ва бизнесни жиддий тарзда ўзгартирмоқда, конвергенция жараёни технологик, иқтисодий ва ҳуқуқий чегараларни ювиб юбормоқда. Ахборот ва иш излашда, тиббий хизмат кўрсатиш ва масофавий таълим олишда “он–лайн” тизимида турли хил хизматларни тақдим этмоқда. Шу билан бирга, янги иқтисодиётнинг қарор топишида янги технологияларнинг қўлланиши ҳисобига меҳнат самарадорлиги ва инновативликнинг жиддий ўсиши кузатилмоқда. Бироқ, сайёрамиздаги кўплаб кишилар бу хизматдан бебаҳрадирлар. Ваҳоланки, ривожланган ахборот хизматлари бозори тайёргарлигига эга бўлган кенг оммани жалб этмасдан туриб, бу фаолият соҳасини шакллантириш мутлақо мумкин эмас. Шу муносабат билан мазкур муаммонинг ечими энг аввало, ҳар бир алоҳида давлатнинг ахборот сиёсатига ушбу йўналишда қанчалик яқин ва маҳсулдор фаолият юритишларига боғлиқ. Жамиятни ўзига хос равишда компьютерга эга бўлганлар, ундан фойдалана оладиганларга ҳамда на техникага ва на тегишли малакаларга эга бўлмаганларга бўлиниши юз бермоқда. Эндиликда саводхонликнинг янги тури — компьютер саводхонлиги юзага келди. Компьютер билан ишлашга уқувсизлик эса бугунги кунда амалда нуфузли ва юқори ҳақ тўланадиган ишга эга бўлиш, чипталарни буюртма қилиш, ўз банк ҳисоб рақамида турли операцияларни амалга ошириш каби янги электрон хизматлардан фойдаланишга имкони бермайди.Иқтисодиётнинг муваффақиятли ривожланиши учун, давлатнинг глобал ахборот тармоқларида иштирок этиш учун “электрон тайёрлиги” тобора кўпроқ аҳамият касб этиб бормоқда. Бунда тегишли кўрсаткичлари нисбатан паст бўлган мамлакатлар ишнинг бошланишиданоқ мағлубиятга учрамоқда. Бу холат сиёсий тафаккур йўналишининг мажбурий тарзда ўзгартирилишига олиб келмоқда. Сиёсатчилар ўз хусусиятларига кўра, у ёки бу давлат доирасида шунингдек, халқаро тизимлар кўламида жамиятга ижобий ва салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган янги ахборот телекоммуникация технологияларининг келгусидаги тараққиётини режалаштириш заруратини ҳис эта бошладилар.Жумладан, ахборот муҳитида конфронтация ва ўзаро қарама–қаршиликнинг кенгайишига, шунингдек, ривожланган мамлакатлар билан дунёнинг қолган қисми ўртасидаги “рақамли тенгсизлик”нинг кучайишига, янада қалтислашувига йўл қўймаслик ниҳоятда муҳим. Бундай хавф–хатарлар бугунги кундаги воқеликда реал мавжуддир. Аммо одамзодга берилган ва келажакда янада кўпайиши кутилаётган очиқ–ошкора неъматлар билан бир қаторда ахборот инқилоби ўзи билан мутлақо янги муаммоларни ҳам олиб келмоқда. Уларнинг орасида мамлакатлар ва минтақаларнинг рақамли тенгсизлиги, Интернет тармоғини ҳуқуқий тартибга солиш муаммолари, бу соҳадаги электрон тижорат ва солиққа тортиш, ақлий мулк масалалари, ахборотнинг хавфсизлиги ва махфийлигини таъминлаш муаммолари, замонавий ахборот–коммуникацион технологияларини қўллаган ҳолда ўз тасаввуридаги рақибнинг хусусиятларини тиқиштириш мақсадларида якка шахс ва жамоатчилик онгига психологик таъсир кўрсатиш имконияти кабилар бор. Уларни ҳал этишнинг муваффақияти глобал ахборотлашган жамият ривожига таъсир кўрсатувчи асосий омиллардан бири бўлиб қолмоқда. Интернет имкониятлари ва умуман, ахборот телекоммуникация технологиялари имкониятларини номақбул қўллаш жаҳон ахборот макони доирасидаги жиддий муаммо ҳисобланади. “Рақамли тенгсизлик” (ёки “рақамли узилиш” — digital divide) атамасини Қўшма Штатларда 90 йилларнинг ўрталарида қўллай бошлаганлар. Бунда янги ахборот технологияларига имконлиликдаги нотенглик муаммосини белгилаш мақсад қилинган, аниқланишича бу масала нафақат халқаро даражада, балки ҳар бир алоҳида олинган давлатнинг ичидаги микро даражада ҳам жиддий муаммо бўлиб турибди.Дарҳақиқат, ҳозирги кунда ривожланаётган мамлакатлар қаторида Ўзбекистонда ҳам “рақамли тенгсизлик” деб ном олган ҳолатни бартараф этишга қаратилган чора-тадбирлар режаси ишлаб чиқилди. Ўзбекистонда 2006 – 2015 йилларда ер устки рақамли телевидениесининг чегаравий ривожлантириш бошланди. Ўзбекистонда қабул қилинган ер устки рақамли ва овозли эфирга узатишнинг концепциялари ер устки рақамли телевизион ва овозли эфирга узатишда DVB – Т ва Т – DАB европа стандартларининг мослиги тан олинган. Айни пайтда Самарқанд, Қаршидаги рақамли эфирга узатишнинг тажриба зоналарида 90-йиллардан олдин ишлаб чиқарилган инфокоммуникацион қурилмалардан фойдаланилмоқда. 2002 – 2005 йилда сериаяли рақамли телевизион жиҳозларни ишлаб чиқариш, кадрларни тайёрлаш ишлари бошланди ҳамда министрлик, республика, мамлакат ички ва Ўзбекистон Республикасининг марказий вилоятларини телевизион станцияларининг кенгайтирилиши билан ифодаланади. Зеро, мамлакатимиз раҳбари И.А.Каримов таъкидлаганидек “Биз оммавий ахборот воситаларини эркинлаштириш, ахборот соҳасини жадал ривожлантиришни фуқаролик жамияти асосларини шакллантириш жараёнининг муҳим таркибий қисми деб баҳолаймиз.” 2006 – 2015 йилларда ер устида ривожланаётган рақамли тармоқлари мамлакатнинг барча чегараларига тарқалиб, жиҳозлар сервис хизмати марказларини ишга солиш таъминланмоқда. Режада мамлакатимиз ривожланиши учун янги ахборот ва телекоммуникация технологиялари соҳасида миллий стратегияларни ишлаб чиқиш кўзда тутилган. Ушбу “электрон” стратегиялар ҳар бир соҳада, шу билан бирга телекоммуникация соҳасида янги технологияларни ривожлантиришга қаратилган глобал сиёсат, шу жумладан, электрон тизимлар ва алоқа воситалари соҳасидаги, шунингдек, умуман рақобатбардошликни оширишга қаратилган ҳукумат ташаббусларининг асосини ташкил этмоқда.Бундан ташқари, Интернет жиноятчи ташкилотларнинг тарғибот–ташвиқот материалларини тарқатиш, портловчи ва заҳарли моддаларни, қурол–яроғни, наркотик ва психотроп моддаларни тайёрлашни, электрон ва бошқа турдаги шифрларни бузишнинг йўл–йўриқларини ўргатувчи восита сифатида ҳам хизмат қилиши мумкин. Шу муносабат билан Интернет тармоғини ҳуқуқий тартибга солиш муаммоси юзага келади. Унинг ечими шу соҳа билан боғлиқ фаолиятларни тартибга солувчи тегишли қонунларни қабул қилиш тарзида давлат аралашувини талаб этади. Бундан ташқари, Интернетнинг умумжаҳон, яъни глобал хусусиятини ҳисобга олган ҳолда, ушбу муаммони фақат халқаро ҳамкорлик доирасидагина ҳал этиш мумкин.Ушбу тартибга солишларнинг йўналишларини аниқлаш мақсадида айрим мамлакатларда махсус тадқиқотлар ўтказилди, бу борада давлат ва жамоат бирлашмалари ташкил этилди. Интернетда ахборот этикаси, яъни аҳлоқ кодекслари ва қонунлари лойиҳалари устида ишланмоқда. Умуман олганда, бугунги кунда мазкур муаммолар доирасида иккита ёндашувни ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчи ёшдашув АҚШга хос бўлиб, уларнинг фикрига кўра, Интернетнинг давлат томонидан тартибга солиниши ва унга таъсир кўрсатиш энг кам даражада бўлиши лозим. Чунки давлатнинг аралашуви чегараланганлиги туфайли Интернет тез ривожланиб боради. Бунда асосан, тармоқнинг ўз–ўзини тартибга солишига алоҳида аҳамият қаратилади. Тахминларга кўра, ўз–ўзини тартибга солиш шароитларида сайт эгаси таклиф этилаётган дастурларнинг асосий параметрлари, уларнинг қайси аудиторияга мўлжалланганлигини кўрсатиши лозим. Бу эса, у ёки бу мазмундаги ахборотдан фойдаланувчиларнинг муайян тоифаси учун эҳтимолдаги жиҳатарларни олдини олиш имконини беради. Шу мақсадларда ахборот маҳсулотининг мазмунини кўрсатиб берувчи махсус ёрлиқларни қўллаш мумкин. АҚШнинг яна бир далил исботи шундан иборатки, ҳатто ниҳоятда исталган тақдирда ҳам, умумдунё миқёсида Интернетдаги мазмунларни тартибга солишни амалга ошириш мутлақо мумкин эмас. Ахборотлар ҳажмининг ҳаддан ташқари катталиги бунга йўл қўймайди. Шу билан бирга Қўшма Штатлар Интернетдаги шахсий ахборотнинг ҳимоясини таъминлаш, шифровкалаш воситаларини қўллаш ва сотиш эркинлиги, давлат ёки бошқа тузилмалар томонидан шифрлаш калитларига мажбурий дахл қилишни таъқиқлаш, ёшларни Интернет орқали кириб борадиган сайтлари устидан ота–оналарнинг назоратни амалга оширишга имкон берувчи махсус воситалар билан таъминлаш каби масалаларнинг ҳал этилишида давлатнинг аралашуви заруратини инкор этмайдилар .Ғарбий Европа мамлакатлари Интернет фаолиятини қонун томонидан тартибга солишни ўз–ўзини тартибга солиш, яъни амалий ҳамкорликда тартибга солиш тамойилини киритишни таклиф этмоқдалар. Амалиётда Интернет билан боғлиқ фаолиятга нисбатан зиддиятли вазиятлар юзага келганида, одатда қайси давлатдаги қонун бузилиши юз бераётган бўлса, ўша мамлакатдаги анъанавий қонунчилик қўлланилади. Кўпинча шундай бўлиб қоладики, Интернетдаги хатти–ҳаракатлар бир мамлакатнинг қонунчилиги доирасида мутлақо қонуний ҳисобланса, бошқа мамлакатда қонунга хилоф дея тан олиниши мумкин. Иккинчидан, шу ҳолат ҳам ҳисобга олинадики, Интернетни имкониятлари ҳозирча поёнига етгани йўқ. Бу соҳадаги қонунчиликнинг ҳаддан ташқари қўлланиши эса, унинг тараққиёт йўлида жиддий тўсиққа айланиши мумкин. Юқорида баён этилган барча ҳолатларни эътиборга олган ҳолда, шунингдек, Интернетдаги мазмунларнинг жамият учун зарарлиларини тарқатишга қарши кураш чораларини қабул қилиш заруратини инобатга олиб, Ғарбий Европа мамлакатлари ушбу муаммонинг мақбул ечими барча мамлакатлар учун бир хил бўлган ҳуқуқий меъёрларни ишлаб чиқишда, деб биладилар. Чунончи, Буюк Британияда глобал компьютер тармоқларида аҳлоқ кодекси қабул қилинган ва мустақил муассаса — мазмунни баҳолаш тизимини ишлаб чиқувчи “Хавфсиз тармоқ” фонди ташкил этилган. Шу каби саъй–ҳаракатлар Германия ва Нидерландияда ҳам амалга оширилмоқда. Шу муносабат билан, ушбу жараёнга давлат аралашувининг мақсадга мувофиқлиги ва унинг шакллари тўғрисидаги масала ҳам кўндаланг бўлмоқда. Глобал электрон тижорат тараққиёти борасида АҚШнинг позицияси қуйидагича мазмун касб этган. Яъни, давлат томонидан унинг тараққиётига бозор ёндашуви, яъни тартибга солинмайдиган ёндашувни таъминлаш муҳим. У электрон савдодаги ортиқча чекловлардан чекиниши, тартибга солишнинг янги кераксиз меъёрларини жорий этишга уринишдан тийилиши, Интернетдаги тижорат фаолиятига нисбатан бюрократик таомиллар, солиқлар ва тарифлардан сақланиши лозим.Глобал тижорат инфратузилмани шакллантиришда асосий вазифа хусусий секторга ажратилади. АҚШ ҳукуматининг фикрича, Интернетдаги товарлар ва хизматларга янги тарифларнинг жорий этишдан наф йўқ, чунки ундаги савдо аниқ географик чегараларга эга эмас. Оқибатда бу ҳолат тарифларнинг ундириш таомилини қийинлаштириб, самарасиз қилиб қўяди. Аммо кўплаб мамлакатлар глобал электрон савдога тарифларни жорий этишга уринмоқдалар. Бунда уларнинг асосий мақсадлари глобал тижорат савдосини ривожлантириш эмас, балки ундан имкон қадар кўп даромад олишга қаратилган. Шу муносабат билан АҚШ Бутунжаҳон савдо ташкилотининг ва бошқа халқаро идораларни Интернетни солиқсиз ҳудуд деб эълон қилиш заруратига ишонтиришга уринмоқда. Бу жараёнга эса ЕҲ мамлакатлари ҳали тайёр эмас . Электрон тижорат бевосита алоқа каналлари орқали махфий ахборотни узатиш билан боғлиқ бўлгани туфайли, мазкур ахборотнинг хавфсизлигини таъминлаш умумжаҳон электрон инфратузилмасини ривожлантиришдаги бош, асосий масала бўлиб ҳисобланади. Мутлақо янги сифатдаги электрон тўловлар тизимини қўллашнинг кенгайиб бориши билан юзага келадиган янги муаммоларни ҳам ҳал этишга тўғри келади. Жумладан, хусусий ёки банк ахбороти транзакциялар вақтида тутиб олиниши ёки ноқонуний йўллар билан савдо компаниялари маълумотлар базаси қўлга киритилиши мумкинми, деган саволлар шу муаммоларнинг асосини ташкил этади. Мутахассисларнинг таъкидлашларича, кўпчилик ҳолларда бунинг мутлақо имкони йўқ. Чунки ҳозирда деярли барча электрон тўлов тизимлари ўз чизмаларида рақамли имзони қўллайдилар, имзони эса сохталаштириш осон эмас. Тўловни тасдиқлаш учун, шунингдек, фойдаланувчининг турли–туман идентификаторлари ва пароллари қўлланилади . Афсуски, бугунги кунда бундай хафвсизлик чоралари хакерлар учун унчалик қийин тўсиқ бўлиб ҳисобланмайди. Шуни ишонч билан эътироф этиш мумкинки, мазкур муаммо аллақачон халқаро тус олиб бўлган. Шу боис, унга қарши самарали курашиш учун ёки ҳеч бўлмаганда назорат остида ушлаб туриш учун давлатларнинг жамоавий саъй–ҳаракатлари зарур. “Саккизлик” мамлакатлари Ички ишлар ва Адлия вазирликларининг компьютер жиноятчиликларига қарши кураш чора–тадбирларини ишлаб чиқиш бўйича биринчи йиғилишлари бу йўлда жиддий қадам бўлди. Йиғилиш натижасида, жиддий келишувларга эришилиди:-хакерларни қисқа муддатларда аниқлаш учун компьютер тармоқларига бўладиган ҳужумларни кузатиб боришнинг янги усулларини яратишни таъминлаш;-компьютер тармоқларида муҳим ахборотни сақлаб туриш учун чора–тадбирлар қабул қилиш;-компьютер тармоғига бўлган ҳар қандай турдаги тажовузларнинг олдини олиш;-янги ахборот коммуникация технологияларини янада фаолроқ қўллаш, мисол учун, қисқа муддатларда бошқа мамлакатлардаги гувоҳларнинг кўрсатмаларини олишга имкон берувчи видео алоқа йўлларидан фойдаланиш каби воситаларни сафарбар этиш белгилаб олинди. Жамиятни ахборотлаштириш маъсулиятини англаш даражаси инсоният тарихий тараққиётига бориб тақалади. Дарҳақиқат, ахборотларни олиш ва тарқатиш ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маънавий тараққиётнинг дастлабки босқичларидан то бугунги кунгача элементар ижтимоий-аҳлоқий нормалар, расм-русмлар тарздаги амалий шаклларда намоён бўлган. Президент И.А.Каримов Ватанимиз тараққиётини янги босқичга олиб чиқадиган эркинлаштириш ва демократлаштириш ғояларини илгари сурар экан, ҳалқимизнинг анъана ва қадриятлари, маънавиятини мустаҳкамлашга хизмат қиладиган самарали тизимини шакллантириш вазифасига алоҳида эътибор қаратда: “Бу тизим марказида маънавият, аҳлоқ-одоб, маърифат каби ўлмас қадриятлар турмоғи керак. Мана шу учун уч буюк қадриятни ҳалқимиз асрлар давомида ҳамиша эзозлаб келган”.  Жамиятда ахборотларни тарқалиши ва фуқоролар онгига таъсир этиш нуқтаи-назаридан келиб чиқиб ички ва ташқи омил тушунчаси киритилди. Бунда ташқи омил билан алоқаси ўзаро ҳамкорлик ва мослашув тарзида амалга оширилади, яъни ахборотлаштиришни бу борадаги вазифаси ташқи омилнинг жамиятга алоқадор ижобий ва салбий ўзгаришларини ўз вақтида англаб олиш ва стратегик бошқарув усулларини қўллаш асосида ўзгарувчан ташқи муҳитда ахборот барқарорлигини таъминлайдиган чоралар белгилашдан иборатдир.

Х. В. Муксимова